تماشا کنید اینجا: بن بست بنزین / دولت با کمبود بنزین و قیمت آن چه خواهد کرد؟

سرویس اقتصادی «انتخاب»: وضعیت مصرف بنزین در کشور به شدت نسبت به میانگین جهانی بالاتر است به طوری که طبق اخبار و برآورد‌ها در ایران معادل یک کشور ۳۰۰ میلیون نفری بنزین مصرف می‌شود. بر اساس داده‌های منتشر شده در حال حاضر با گذشت دو ماه از سال میانگین مصرف روزانه بنزین به حدود ۱۱۰ میلیون لیتر رسیده و میزان تولید بنزین نیز تقریبا همین عدد است و اکنون میزان تولید و مصرف بنزین در کشور در نقطه سر به سر قرار دارد. 

طی سال ۱۴۰۱ میزان مصرف بنزین نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۲۱ درصد افزایش یافت و میانگین مصرف کنونی نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰ درصد مصرف بنزین افزایش یافته است. این میزان افزایش میانگین است و در شهر‌هایی مانند زاهدان مصرف بنزین نزدیک ۵۰ درصد و در استان فارس حدود ۲۵ درصد و در قم نیز بین ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش یافته است. طبق برنامه‌های پنجم و ششم توسعه قرار بود که شدت مصرف بنزین حدود ۵۰ درصد کاهش پیدا کند، اما روند کاملا برعکس شده است و نه تنها شدت مصرف کاهش پیدا نکرده بلکه حتی افزایش نیز یافته است. برنامه ششم توسعه در سال ۱۳۹۶ و درست یک سال قبل از تحریم‌های سنگین ترامپ علیه ایران نوشته شد و بنابراین رویکردی خوشبینانه نسبت به این دستیابی به این هدف وجود داشت. در روز‌های نخست نوروز ۱۴۰۲ مصرف روزانه بنزین حتی از ۱۴۰ میلیون لیتر هم فراتر رفت. 

دلیل اصلی بالا بودن مصرف بنزین
مصرف زیاد بنزین در ایران سه دلیل عمده دارد: خودروی فرسوده، قاچاق و قیمت‌گذاری دستوری

خودرو‌های فرسوده و غیراستاندارد

افزایش مصرف بنزین دلایل عمده‌ای دارد که یکی از مهمترین آن‌ها خودرو‌های فرسوده و غیراستاندارد است. بر اساس آمار‌ها سالانه حدود یک میلیون خودرو وارد چرخه حمل و نقل کشور می‌شود که این خود معادل یک میلیارد لیتر مصرف بنزین در سال است. در حال حاضر حدود ۵۰ درصد خودرو‌های کشور فرسوده هستند و میزان مصرف بنزین هر خودروی فرسوده چه سواری و چه موتورسیکلت دو برابر یک خودروی نو است. طبق داده‌های مقامات اگر میانگین مصرف روزانه یک خودروی سواری ۴.۱۳ لیتر باشد یک خودروی فرسوده حدود ۸.۲۶ لیتر بنزین مصرف می‌کند که بر اساس دلار ۵۰ هزار تومانی و نرخ بنزین ۷۰ سنت فوب خلیج فارس روزانه ۱۳۲ هزار تومان هزینه سوخت اضافی یک خودروی فرسوده است. بدین ترتیب اگر این رقم را بر تعداد وسایل نقلیه فرسوده بکنیم رقمی معادل ۲۷۲ میلیارد تومان در روز به دست می‌آید و سالانه حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان می‌شود. یعنی سالانه حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان بنزین هدر می‌رود. طبق آماری که مدیران نفتی کشور اعلام کردند خودرو‌های داخلی روزانه ۲۵ میلیون لیتر بیش از حد میانگین جهانی می‌سوزانند که در سال رقمی بالغ بر ۱۱ میلیارد دلار است. 

طبق برآورد‌ها تا چهار سال آینده میانگین مصرف بنزین حدود ۳۳ درصد افزایش خواهد یافت و این در حالیست که تولید بنزین جوابگوی این رقم مصرف نیست و ساخت پالایشگاه در صورت برنامه‌ریزی دقیق و تأمین مالی حداقل نیاز به چهار یا پنج سال دارد؛ بنابراین ایران در حوزه بنزین در حال حرکت به سمت واردات است. 

قاچاق بنزین

یکی دیگر از دلایل مصرف بالای بنزین درکشور قاچاق است. باز هم آمار‌ها می‌گویند که روزانه ۱۵ تا ۲۰ میلیون لیتر بنزین از کشور قاچاق می‌‎شود. اگر نرخ دلار را نرخ مرکز مبادله معادل ۴۵ هزار تومان در نظر بگیریم و هر لیتر بنزین به نرخ جهانی یک دلار باشد بدین معنی است که روزانه بیش از ۶۵۰ میلیارد تومان بنزین هدر می‌رود. دلیل قاچاق نیز مشخص است که مربوط به اختلاف قیمت بنزین در داخل و خارج است. در حال حاضر بالاترین قیمت بنزین در داخل ۳ هزار تومان است و در خارج از کشور مثلا پاکستان قیمت هر لیتر یک دلار است. طبیعتا بنزین با توجه به این اختلاف قیمت قاچاق می‌شود و رقم ۱۵ میلیون لیتر معادل ۱۵ درصد مصرف کل بنزین در کشور است که رقم بسیار قابل توجهی است. 

واردات بنزین
اواخر فروردین ماه بحث واردات بنزین ایران داغ شد و دلیل آن انشتار خبری از سوی خبرگزاری رویترز بود. طبق گزارش رویترز روسیه در ماه‌های بهمن و اسفند ۱۴۰۱ حدود ۳۰ هزار تن بنزین و گازوئیل به ایران آن هم بالاتر از میانگین قیمت‌های جهانی فروخته است هر چند که بسیاری از مقامات نفتی کشور موضوع واردات را تکذیب می‌کنند و برخی نیز گفته‌اند که واردات بنزین نه برای مصرف بلکه در راستای ذخایر استراتژیک است. اما در هر صورت این یک علامت هشدار است و به نظر می‌رسد که مسیر واردات بنزین بیش از پیش برای ایران محتمل‌تر به نظر می‌رسد. 
پیش از این مصطفی نخعی سخنگوی کمیسیون انرژی گفته بود که اوضاع ناترازی انرژی به حدی است که دولت در بودجه سال ۱۴۰۲ حدود یک میلیارد دلار واردات بنزین را پیش‌بینی کرده و به نظر می‌رسد با توجه به قرار گرفتن منابع واردات در لایحه بودجه ورود بنزین به کشور دست کم برای حفظ ذخایر استراتژیک کشور قطعی است. 

آینده قیمت بنزین در ایران 

یکی از معضلات بنزین و کلا انرژی در ایران بحث قیمت‌گذاری دستوری و یارانه‌ای بودن است که این خود یکی از عوامل مصرف بالای بنزین است. چرا بنزین ارزان طبیعتا باعث افزایش تقاضا و رشد مصرف بی‌رویه خواهد شد. دولت با ثابت نگه‌داشتن قیمت انرژی طی سال‌های سال آن هم با وجود افزایش قیمت نفت و نرخ ارز دمار از روزگار خود درآورد و حالا کار به جایی رسیده که نه راه پس دارد و نه راه پیش. 

دولت قبل زمانی که قیمت بنزین را افزایش داد نرخ دلار در بازار غیررسمی ایران حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار تومان و قیمت هر بشکه نفت نیز در محدوده‌های ۴۵ دلار بود. همین افزایش قیمت نیز تبعات سنگینی برای دولت داشت. بدین ترتیب هزینه تولید بنزین بسیار پایین بود. قیمت هر لیتر بنزین فوب خلیج فارس در سال ۹۸ حدود ۶ هزار تومان بود و قیمت بنزین آزاد در ایران حدود ۳ هزار تومان؛ بنابراین میزان یارانه پرداختی دولت برای هر لیتر کمتر از ۳ هزار تومان بود. 
در حال حاضر قیمت هر لیتر بنزین در کشور‌های حوزه فوب خلیج فارس و حتی در پاکستان حدود یک دلار است و اگر نرخ دلار تالار دوم مرکز مبادله طلا و ارز را در نظر بگیریم قیمت هر لیتر بنزین فوب خلیج فارس حدود ۴۵ هزار تومان است و اگر نرخ حواله را در نظر بگیریم هر لیتر بنزین حدود ۳۷ هزار تومان. 

اگر فرض بگیریم که هزینه تولید بنزین در ایران ارزان‌تر و نزدیک ۲۵ هزار تومان (به دلیل نفت مجانی و دستوری) است دولت رقمی حول و حوش بیش از ۲۰ هزار تومان (بیشتر یا کمتر) به ازای هر لیتر یارانه می‌دهد تا بتواند انرژی ارزان به مردم بدهد. دولت حدود ۳۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه بنزین به همراه هزینه حمل و نقل در راستای تثبیت قیمت بنزین در کشور پرداخت می‌کند که امسال احتمالا با افزایش نرخ تورم و ارز و همچنین هزینه‌های حمل و نقل بیشتر می‌شود. اگر یارانه بنزین رقمی حول و حوش ۳۰۰ هزار میلیارد تومان در سال باشد این رقم معادل تقریبا ۵۰ درصد کل درآمد‌های نفتی تعریف شده (۶۰۰ هزار میلیارد تومان) در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ است. وزیر نفت سال گذشته اعلام کرد ایران در سال ۱۴۰۰ در حالی ۸۰ میلیارد دلار برای یارانه سوخت پرداخت کرده در حالی که همین سال مورد نظر در مجموع حدود ۴۳ میلیارد دلار درآمد نفتی داشته است. درواقع ایران دو برابر درآمد‌های نفتی خود را برای پرداخت یارانه سوخت (گاز و فرآورده‌های نفتی) هزینه کرده است. 

«هاشم اورعی» استاد دانشگاه اردیبهشت ماه امسال گفت «مهم‌ترین عامل رشد مصرف بنزین، قیمت‌گذاری آن است. حدود ۴ سال است که قیمت بنزین ثابت بوده و این در حالی است که تورم ۵۰ تا ۶۰ درصد سالانه در کشور داریم. یعنی اگر هر سال قیمت بنزین را ۱.۵ برابر کنیم، درواقع قیمت را ثابت نگه داشته‌ایم و اگر تغییر نکند به این معناست که ۵۰ درصد از قیمت بنزین کم کرده‌ایم. وی همچنین گفت کشوری که ۵۰ تا ۶۰ درصد تورم دارد، اگر برای چهار سال قیمت کالایی را ثابت نگه دارد یعنی آن کالا رایگان و نزدیک به صفر می‌شود. در نتیجه با شرایطی مواجهیم که عملا قیمت بنزین نسبت به همه کالا‌های دیگر به سمت صفر میل می‌کند و وقتی قیمت تا به این حد ارزان می‌شود دولت به صراحت این پیام را به مردم می‌دهد که این کالا فاقد ارزش است». 

با توجه به وضعیت وخیم انرژی اکنون دولت در یک بن‌بست گرفتار شده یعنی نه می‌تواند قیمت بنزین را به دلیل تورم‌زا بودن آن و همچنین حساسیت جامعه افزایش دهد و نه می‌تواند قیمت آن را پایین نگه دارد چرا که این امر منجر به رشد کسری بودجه و هدررفت منابع طبیعی کشور و همچنین ناترازی خواهد شد. در حال حاضر قیمت واقعی بنزین در ایران حول و حوش ۲۰ هزار تا ۲۵ هزار تومان (شاید هم بیشتر) همراه با هزینه‌های حمل و نقل است و آزادسازی قیمت بنزین در این ارقام به شدت جامعه را ملتهب خواهد کرد چرا که تورم ناشی از آن غیرقابل تصور است؛ بنابراین در شرایط کنونی دولت سه راه پیش روی خود دارد: اول اینکه بنزین را برای مدیریت تقاضا جیره‌بندی کند که به نظر می‌رسد این مسیر را در پیش گرفته به ویژه آنکه طبق گفته مقامات و نمایندگان مجلس قیمت بنزین امسال تغییر نخواهد کرد. دومین راه اینکه دست به واردات بنزین بزند اگر چه این مسیر هم باعث کسری بودجه و هم تورم می‌شود، اما برای مدیریت مصرف بنزین و جلوگیری از کسری راه در دسترس دولت خواهد بود. سومین راه هم افزایش قیمت بنزین و رساندن آن به سطوح بالاتر است تا دست کم یارانه پنهان پرداختی را کاهش دهد که البته این راه بدترین راهکار موجود است چرا که همان قیمت‌گذاری با سطوح بالاتر است ضمن اینکه به شدت جامعه نیز ممکن است به آن واکنش نشان دهد؛ قیمت‌گذاری دستوری با هزینه بالا.