تین نیوز رضا عصاری :

توسعه شبکه ریلی و گسترش خطوط و اتصال آن به ایستگاه های مختلف به منظور تحقق اهداف تعیین شده برای حمل بار و مسافر، از برنامه های اصلی دولت ها در ایران بوده و می باشد. برای هر مورد گسترش شبکه، لزوما دو هدف تقاضای حمل بار و مسافر با قطار و منافع اقتصادی آن از عناصر توجیه کننده طرح است.

در مفروضات بررسی های اقتصادی این طرح ها، معمولا ارقامی بین یک تا دو میلیون مسافر در سال، علاوه بر بار مطرح می باشد، لکن آنچه در سال های اخیر مشاهده می شود عدم تحقق بار و مسافر با آنچه پیش بینی شده می باشد تقاضای مسافری خطوط جدید، عمدتا در دو دسته ذیل تعریف می شود:

۱- قطارهای از ایستگاه شهر  متصله به شبکه به مقصد مشهد و بالعکس

۲- قطاراز ایستگاه شهر متصله به مقصد تهران و یا شهرهای نزدیک تر و یا بالعکس

در طول حدود ده سال گذشته شهرهای شیراز، کرمانشاه، ملایر، همدان، رشت و ارومیه به شبکه ریلی متصل شده اند. هم اکنون دسته اول تقاضا برای این شهرها وجود داشته و حرکت قطارها از مبدا این شهرها به مقصد مشهد و بالعکس  صورت می گیرد و چه بسا تقاضا برای راه اندازی قطارهای بیشتر نیز وجود دارد علت وجود تقاضا و موفقیت در راه اندازی این دسته از قطارها، مسافت نسبتا طولانی، استفاده از زمان شب برای بخشی از سفر و وجود تسهیلات خواب مناسب در کوپه واگن در مقایسه با حمل و نقل جاده ای و رقابت پذیری نسبی از حیث هزینه و زمان سفر با حمل و نقل جاده ای است.

اما برای دسته دوم و تقاضای پیش بینی شده، موفقیت کمتری در راه اندازی قطار و جذب مسافر بوده و یا بعضا نبوده است. علی القاعده متقاضی سفر قبل از تصمیم انتخاب وسیله حمل و نقل، زمان، هزینه و مزایا و معایب و مشکلات را در  گزینه های مختلف بررسی و سپس نوع وسیله حمل و نقل را انتخاب می کند در این بررسی یکی از فاکتورهای موثر، زمان رسیدن از و یا به منزل و یا محل کار در ایستگاه مبدا است. متاسفانه در عمده طراحی های جدید مکان ایستگاه، فاصله قابل توجهی با مراکز جمعیتی و مرکز شهر دارد که خود از عوامل دافعه سفر با قطار برای متقاضیان دسته دوم می باشد.

همواره مشاهده شده در پی اتصال ایستگاه  تاسیس شده برای شهر متصله  به شبکه، مسئولان استانی با اشتیاق فراوان در پی راه اندازی قطار مسافری به و یا از تهران و همچنین به شهرهای در مسیر بوده اند و پس از پیگیری ها، چه بسا این قطارها راه اندازی و مدتی نیز تبلیغ و بازاریابی صورت گرفته ولی در نهایت به دلیل تقاضای ناکافی و عدم صرفه اقتصادی از برنامه حذف شده اند، در بررسی این پدیده، مسافران، یکی از علت ها را دور بودن موقعیت ایستگاه و صرف هزینه  قابل توجه در حمل و نقل ترکیبی، خستگی قبل یا بعد از سفر اصلی و زمان تلف شده به واسطه سوار و پیاده شدن با بار همراه در سفر می دانند.

نمونه هایی از این عدم موفقیت را می توان، راه اندازی قطارهای چون تهران همدان، تهران ملایر، شیراز اصفهان و تهران رشت ذکر کرد. البته برای تهران کرمانشاه نیز در صورت راه اندازی قطار، چنین پدیده ای اتفاق خواهد افتاد. اگرچه برای برخی مسیرهای جدید، همچون تهران ارومیه و تهران شیراز راه اندازی قطار موفقیت آمیز بوده لکن از دلایل آن طولانی تر بودن زمان سفر، کاهش نسبت زمان سفر از مبدا تا ایستگاه به زمان کل سفر  و همچنین استفاده از زمان شب برای مسافرت است، البته این دسته از مسافران در عین اینکه سفر می کنند از موقعیت ایستگاه ، رضایت ندارند.

موقعیت نامناسب ایستگاه ها و ناکامی در راه اندازی قطار به دلیل عدم استقبال مسافران موجب شده، بعضی از مسئولان استانی به فکر چاره جویی باشند برای مثال برای  همدان، علی رغم احداث ایستگاه مسافری، مسئولان به فکر احداث ایستگاه مسافری جدیدی در فاصله نزدیکتر به مرکز شهر برآمده و این موضوع تا مراحل تعریف پروژه پیش رفت و یا مثال دیگر، در گذشته هایی که به درخواست مسئولان محلی ایستگاه محمدیه در اطراف قم برای جلوگیری و یا کاهش حرکت قطارهای مسافری از قم احداث شده بود و قرار بود مسافران در محمدیه به قطار سوار و پیاده شوند و با شروع این کار و به دلیل اعتراض مسافران، مسئولان با استفاده از حمل و نقل عمومی نسبت به انتقال مردم از ایستگاه قم به ایستگاه محمدیه اقدام می کردند و تا مدت ها این موضوع ادامه داشت، به دلیل مشکلات اقتصادی این برنامه حمل و نقل  ترکیبی منتفی شد و مجدداً قطارها از مبدا ایستگاه قدیمی قم اعزام  و یا از مقصد به این ایستگاه وارد شدند و می شوند  و صرفا قطار های عبوری به مقصد بندرعباس، در این ایستگاه توقف دارند.

مثالی دیگر را می توان موقعیت نامناسب ایستگاه اصفهان ذکر کرد که علیرغم تعداد کثیر مسافران تهران اصفهان، استقبال کافی از قطار در مسیر تهران اصفهان وجود ندارد و مسافران خاصی چون اردوهای مسافری عمدتا از نوع دانش آموزی تمایل بیشتری به استفاده از قطار در این مسیر  دارند. به هر حال علیرغم تجربه گذشته و یا به دلیل تاثیر سیاستگذاری مسئولان استانی، مشاورین در اصلاح این رویه همت کافی نداشته اند اگرچه دلایلی را همچون هزینه بیشتر تملک اراضی و غیر اقتصادی بودن طرح و یا پیش بینی ادامه شبکه و اتصال به شهرهای دیگر مطرح می کنند ولی در هر صورت نتیجه اگر عدم استفاده مردم از قطار باشد این خود غیر اقتصادی تر از هر تصمیم دیگر است و لذا اگر قرار است راه آهن احداث و ده ها سال و چه بسا بیشتر مورد استفاده قرار گیرد، از ابتدا بایستی ضریب موفقیت در جذب تقاضای مسافر، پیش بینی و  چه بسابا هزینه بیشتر این مهم محقق شود، در پایان اشاره می گردد نتیجه بررسی موفقیت جذب مسافر ریلی در طول مسیرهای مشابه  در  بسیاری از کشور ها نشانگر موفقیت حمل و نقل ریلی مسافر انها در مسیرهای مشابه و حتی کوتاه تر  است که یکی از دلایل آن موقعیت مناسب ایستگاه در شهر و دسترسی زودهنگام مردم به آن، به دلیل فاصله کمتر و امکانات دسترسی تا ایستگاه می باشد.  

* کارشناس حمل و نقل