به گزارش خبرنگار ایمنا، امروزه در کنار سرمایه‌های انسانی، مالی و فیزیکی، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی مورد بهره برداری واقع شده است. این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبعی با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، سبب تحقق اهداف اعضا می‌شود. سرمایه اجتماعی را می‌توان بستر مناسبی برای بهره‌وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد کرد. در کلی‌ترین سطح، سرمایه اجتماعی، ویژگی‌های هر جامعه یا گروه اجتماعی است که ظرفیت سازماندهی جمعی و داوطلبانه برای حل مشکلات متقابل یا مسائل عمومی را افزایش می‌دهد.

نگاه کالبدی- کارکردی برنامه‌ریزان به ابعاد و جنبه‌های مختلف زندگی در گذشته سبب شده که از اواخر دهه ۱۹۶۰، متأثر از نیازها و آگاهی‌های جدید، مفاهیم اجتماعی نوینی مانند رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی در قلمرو برنامه‌ریزی و توسعه عمومی مطرح شود.

با رواج و کاربرد این مفاهیم در جهت دستیابی به معیارهای کیفی در مطلوبیت کیفیت محیط شهری، دخالت دادن عوامل محیطی، فرهنگی، اجتماعی و روانی به عنوان اصل ضروری مطرح شد. کیفیت محیط شهری، جنبه‌ای از کیفیت زندگی است که احساس رفاه، آسایش و رضایت مردم از عوامل کالبدی- فضایی، اجتماعی- اقتصادی، زیست محیطی و سمبلیک محیط زندگی شأن را در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، کیفیت محیط نه‌تنها به حوزه برآورده‌سازی نیازهای مادی انسان توجه دارد، بلکه به تأمین و ارتقای ظرفیت‌های اجتماعی و توسعه اجتماعات که بر الگوهای رفتارهای اجتماعی آنها تأثیرگذار است، توجه نشان می‌دهد.

اولین گام در مدیریت کیفیت محیط نواحی سکونتی در شهرها، ارزیابی کیفیت محیط شهری است که از عوامل زیادی تأثیر پذیرفته است. از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به انواع آلودگی محیط زیست شهری (هوا، آب، فاضلاب‌های شهری، زباله‌ها و…)، نحوه ارتباطات و دسترسی‌ها، وجود تسهیلات و خدمات رفاهی، وجود امنیت اجتماعی، توجه به قشرهای خاصی از جامعه، فرهنگ و هویت آنها و… اشاره کرد. اگرچه این عوامل به صورت مستقل عمل می‌کنند، تغییر و پویایی هریک از آنها بر سایر عوامل موجود در محیط تأثیر می‌گذارد و بدین ترتیب، توجه به این عوامل و سنجش و ارزیابی آنها، ما را در بهبود بخشی و ساماندهی محیط شهری یاری می‌کند.

فضاهای شهری؛ بسترساز تعامل اجتماعی و ارتباطات شهروندی

«محمدرضا رضایی» دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد در این باره می‌گوید: افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های شهری و تشویق به مشارکت مدنی از مهم‌ترین عوامل گسترش بهره اجتماعی و تقویت اعتماد متقابل شهروندان و مسئولان شهری است.

وی با بیان اینکه مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های شهری، باورپذیری طرح‌های عمرانی، توسعه‌ای و خدماتی را تضمین و فرایند اعتمادسازی را تسریع می‌کند، می‌افزاید: بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در میان مردم، نهادها، نقش‌ها و پایگاه که عناصر اصلی اجتماع را تشکیل می‌دهند، وضعیت اجتماعی موجود را روشن می‌کند تا سیاست‌مداران در تمام سطوح و نهادها بتوانند در جهتی برنامه‌ریزی کنند که سرمایه اجتماعی و همچنین کیفیت محیط شهری، به عنوان یکی از مقوله‌های مهم در شهرهای امروزی افزایش یابد.

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد ادامه می‌دهد: در ایران، به دنبال افزایش شهرنشینی و سرعت بالای تغییرات در بافت‌های شهری به دلایل مختلف، کیفیت محیط در نواحی شهری به شدت تنزل یافته و از سوی دیگر بر سرمایه اجتماعی به عنوان حلقه گم شده بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری تمرکز شده است.

وی با بیان اینکه نقاط دارای درجه بالاتری از کیفیت‌های محیطی، بسترهای مناسبی برای شکل‌گیری تعامل‌های اجتماعی است و سطح بالاتری از سرمایه اجتماعی را دارند، به ارتباط میان کیفیت محیط شهری با سرمایه اجتماعی اشاره کرده و تصریح می‌کند: فضای شهری تنها یک مفهوم کالبدی نیست بلکه کنش تعامل‌های شهروندی و فعالیت‌های شهری را نیز دربرمی گیرد و این مفهوم، کالبدی از شهر را مجسم می‌کند که مکان برقراری فعالیت‌های شهری یا عرصه بروز تعامل‌های اجتماعی است.

رضایی تاکید می‌کند: شرط اصلی فضاهای عمومی این است که در آنها، تعامل و مراوده اجتماعی صورت گیرد؛ چنانکه آن دسته از فضاهایی را که بستر تعامل اجتماعی و ارتباطات شهروندی قرار نمی‌گیرند، نمی‌توان فضای شهری دانست.

وی با بیان اینکه فضای عمومی را می‌توان ابزاری برای ارتباطات و مراودات شبکه‌های اجتماعی و مکانی برای رویارویی و مراسم شهروندی و مدیریت و هماهنگ سازی فعالیت‌های شهروندی بیان کرد، می‌گوید: فضاهای شهری، ظرف فعالیت‌های شهری و بستری برای تعاملات اجتماعی و زمینه ساز شکل گیری سرمایه اجتماعی به شمار می‌آیند.

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد ادامه می‌دهد: به موازات گسترش شهرها و تحول‌های عظیمی که در عرصه‌های گوناگون زندگی اجتماعی صورت می‌گیرد، ضرورت مشارکت گسترده و حضور چشمگیر شهروندان بیش از پیش احساس می‌شود؛ البته فراهم کردن بسترهای مناسب برای محقق ساختن نهادهای مدنی شهری، سازوکار مؤثری در افزایش میزان حضور شهروندان است.

وی معتقد است که به کار بردن روش‌های مشارکت جویانه متضمن فوایدی همچون افزایش آگاهی، درک و شناخت درباره کنشگران کلیدی و گروه‌های اصلی در سطح ملی، بهبود کیفی و کمی اطلاعات درباره شرایط محلی، مشخص سازی امکانات توسعه‌ای ممکن در محل، بسیج منابع محلی و خارج از محل برای تحقق امکانات توسعه‌ای ممکن و عملی، کمک به افراد برای تشخیص محدودیت‌ها و موانع، تقویت اعتماد به نفس و توانمندی‌های سازمانی محلی و تکامل و حمایت از راهکارهای حل تضادهای محلی است.

راهکارهای ارتقا سرمایه اجتماعی و کیفیت محیط شهری چیست؟

«سمانه تسلیم» کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در این باره معتقد است که برای ارزیابی رابطه میان کیفیت محیط شهری و سرمایه اجتماعی و سنجش خانوارهای محله‌ها، از روش‌های توصیفی و آمار استنباطی استفاده کرد به طوری که در محله‌ها، میزان رضایت از تمام ابعاد کیفیت محیط شهری و همچنین میزان سرمایه اجتماعی سنجش شود.

وی با بیان اینکه سرمایه اجتماعی، مجموعه روابط بین فردی است که با شاخصه‌هایی مانند مشارکت، اعتماد، انسجام اجتماعی و امنیت شناخته می‌شود، تصریح می‌کند: بر اساس مطالعات انجام شده میان سرمایه اجتماعی و کیفیت محیط، رابطه عکس وجود دارد؛ یعنی با افزایش سرمایه اجتماعی از میزان کیفیت محیط کاسته می‌شود.

این کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری ادامه می‌دهد: این امر با مطالعات میدانی و پیمایشی در محله‌هایی با سرمایه اجتماعی پیوندی بالا تأیید شد که در آنها، روابط بین فردی، میزان ارتباطات اجتماعی و اعتماد به یکدیگر به میزان قابل توجهی بالا است که سرمایه اجتماعی پیوندی را نشان می‌دهد و از سوی دیگر کیفیت محیط، بیش از ساکنان محله، از سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی و منطقه‌ای تأثیر می‌پذیرد؛ یعنی با وجود سرمایه اجتماعی بالای افراد در مناطق پایین شهر، به دلیل بی‌توجهی مسئولان و وجود نابرابری‌های منطقه‌ای و محله‌ای، توجهی به کیفیت محیط محله‌ها صورت نگرفته است.

وی تاکید می‌کند: در عین حال در محله‌های بالای شهر با وجود سرمایه اجتماعی پایین‌تر به دلیل توجه ویژه سازمان‌ها و ارگان‌ها، کیفیت محیط نسبتاً خوب است.

تسلیم با اشاره به راهکارهای ارتقای سرمایه اجتماعی، اظهار می‌کند: ایجاد شورایاری در محله‌ها، تقویت نقش مساجد به دلیل اعتبار هیئت امنای آنها در میان مردم، برقراری رابطه بیشتر و صمیمانه میان نهادهای اجتماعی و ساکنان، انتخاب نمایندگان محلی در هر محله، ایجاد و فعال کردن فرهنگسراها برای تبادل اندیشه، ترغیب ساکنان به مشارکت در امور محله، اتخاذ راهکارهایی برای ایجاد حس تعلق به محل زندگی، ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت شهروندان بخشی از این راهکارها است.

وی می‌افزاید: راهکارهای ارتقا کیفیت محیط شهری شامل توزیع بهینه انواع کاربری‌های مختلف در سطح محله‌ها، تجهیز فضاهای سبز و عمومی محله‌ها به امکانات تفریحی، تقویت کاربری‌های خدمات درمانی و بهداشتی، احداث شبکه دفع فاضلاب، ارتقا کیفی فضاهای عمومی مختلف، واگذاری مسئولیت‌های مختلف به ساکنان شهر، ایجاد حس مراقبت از اموال عمومی شهر در میان شهروندان، مشارکت دادن ساکنان در تصمیم گیری‌های اساسی محله است.

این کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری تاکید می‌کند: منفعت سرمایه اجتماعی و سلامت شهری، افزایش سرمایه اجتماعی مدیریت شهری هر جامعه‌ای مرتبط با انسجام اجتماعی شهروندان آن است؛ درواقع حوزه‌های مربوط به سلامت شهری مدیریت جامع یک شهر، با استفاده از طرح‌های پژوهشی و نتایج پژوهش‌های مربوط به سلامت شهروندان می‌توانند برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و بلندمدتی را با توجه به سن، درآمد و طبقه اجتماعی شهروندان انجام دهند تا شهروندان از پارامترهای اختصاصی و عمومی سلامت شهری برخوردار شوند که این پارامترها درواقع، بیانگر نفع ارتباطی سرمایه اجتماعی با سلامت شهری است.