ضرورت اجتناب ناپذیر تغییر الگوی کشت نیشکر خوزستان/ به قلم دکتر اسدی لور

دکتر مهدی اسدی لور عضوء هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی و متخصص در زمینه آبیاری و زهکشی در سمینار "تبعات زیست محیطی-اجتماعی نیشکر در خوزستان" به ایراد سخنرانی پرداختند.

متن سخنرانی ایشان که به پایگاه اطلاع رسانی عصرجهان ارسال گردید به شرح زیر است:

این روزها در حالی مسئولان نسبت به کمبود و احتمال جیره بندی آب در ده¬ها شهر کشور هشدار می¬دهند و خواهان صرفه جویی شهروندان در مصرف آب شرب هستند که متاسفانه بخش کشاورزی همچنان بیش از90 درصد آب استحصالی کشور را می بلعد. معضلی که به اعتقاد کارشناسان کشاورزی تنها با تغییر الگوی کشت قابل حل است. در این میان تغییر الگوی کشت گیاهان با نیاز آبی بالا و جایگزینی گیاهان سازگار با کم آبی در بسیاری از این مناطق در جهت کاهش میزان برداشت آب امری ضروری است و میتواند بحران بی آبی را تا حدی کنترل نماید و انتخاب الگوی کشت بهینه براساس نیازآبی که در آن علاوه بر داشتن شرط حداکثر درآمد ممکن برای کشاورز به استفاده صحیح و اصولی از منابع نیز توجه شود ضروری است.

 استان خوزستان این روزها به خطرات مشکلات زیست محیطی پساب های نیشکر، همچنین آلایندگی این محصول با سوزاندن در زمان برداشت و حتی بوی نامطبوع از کارخانه الکل سازی و در نهایت تغییرات جبران ناپذیر کشت آن بر اکوسیستم آبی منطقه به دلیل نیاز آبی بالای این محصول مواجه است. حدود 20 سال پیش توجهات به نیشکر در استان خوزستان آن قدر زیاد می شد که نه کم کم بلکه یکباره کارخانه های فرآوری چغندرقند درخوزستان تعطیل و این محصول بومی و بسیار سود ده کم کم به فراموشی سپرده می شود.

 خداحافظی خانواده کشاورزی خوزستان از چغندر که به جرات می توان هم ازلحاظ بهره وری و هم از لحاظ زیست محیطی آن را در مقابل نیشکر قرار داد، سبب شد عده زیادی با ترک زمین ها و شغل کشاورزی به مرکز استان کوچ کرده و عملا به شغل های کاذب روی آورند.

 اراضی هفتگانه توسعه نیشکر با مساحتی بالغ بر 66300 هکتار و برداشت متوسط 31100 متر مکعب بر هکتار در سال در شرایط موجود (سال 1393)، سالانه بالغ بر 066/2 میلیارد متر مکعب از منایع آب سطحی رودخانه کارون برداشت می نمایند. با ادامه این وضعیت و افزایش طرح های توسعه منابع آب در پایین دست رودخانه کارون، تامین منابع آب اراضی کشاورزی و شهری از نظر کمی و کیفی با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد شد.

 شاید مهمترین تبعات ناشی از کاهش آبدهی رودخانه کارون را می توان افزایش شوری، کاهش کیفیت آب رودخانه کارون، پیشرفت آب دریا به سمت رودخانه و بازخوردهای اجتماعی آن دانست. نیاز آبی بالای گیاه نیشکر به دلیل کشت این گیاه در ماه های گرم سال از اواسط مردادماه تا اواسط مهرماه باعث کاهش میزان آبدهی رودخانه کارون شده است. یکی از مهمترین راهکارهای حل این مشکل تغییر الگوی کشت در اراضی موجود و کشت گیاهان با نیاز آبی کمتر خواهد بود.

 از آنجایی که تیپ پاییزه چغندر قند در خوزستان در فصل پاییز کشت و در اوایل فصل بهار برداشت می شود به دلیل تداوم بارش ها در این فصل و نیز نیاز پایین این محصول در فصل پاییز به آب، کشت آن در خوزستان توجیه بسیار بالایی از نظر اقتصادی دارد. یکی دیگر از مزایای این نوع محصول اثر مثبت آن روی کشت های بعدی و تناوب تولید است. متاسفانه در سالیان اخیر کارخانه های قند به دلایل نامشخص و بیشتر مسایل غیر فنی و بی ارتباط به کشاورزی به مدت طولانی تعطیل شدند که توقف کامل چغندر قند را در خوزستان به دنبال داشت.

 ضریب استحصال در دو گیاه نیشکر و چغندر قند نشان می دهد که با توجه به بیشتر بودن ضریب استحصال شکر در چغندرقند نسبت به نیشکر، به طور متوسط به نسبت هر10 کیلوگرم گیاه نیشکر 1 کیلوگرم شکر تولید می شود این در حالی است که همین مقدار شکر از 6 کیلوگرم چغندرقند بدست می آید. در مطالعاتی که بر اساس همین ایده توسط تیم تحقیقاتی و با استفاده از به روز ترین مدل های منابع و مصارف (مدل WEAP) انجام شد، سعی گردید با تغییر الگوی کشت از نیشکر به چغندر قند با نیاز آبی سالانه 13500 متر مکعب بر هکتار به عنوان کشت جایگزین در چهار سناریو تغییر الگوی کشت شامل تغییر 25، 50، 75 و 100 درصدی مساحت اراضی توسعه از نیشکر به چغندر قند، تاثیر آن بر میزان آبدهی رودخانه کارون و برداشت آب توسط شرکت های توسعه نیشکر بررسی شد.

 با توجه به میزان آبدهی رودخانه کارون و میزان برداشت های هر واحد کشت و صنعت و همچنین مصارف دیگر در حوضه¬ی رودخانه کارون، هماهنگی میان عرضه و تقاضا منابع آب با استفاده از مورد بررسی قرار گیرد. همچنین این بررسی شامل مقایسه بین کشت نیشکر و میزان برداشتی با توجه به نیاز آبی این گیاه، با گیاه چغندرقند می باشد و تاثیر آن بر میزان منابع رودخانه کارون ارزیابی می گیرد.

 بر اساس نتایج تحقیقات به دست آمده در شرایط بهره برداری از طرح های توسعه منابع آب از جمله طرح 550 هزار هکتاری در اراضی کشاورزی جنوب اهواز و طول رودخانه کارون، میزان برداشت به 7/5 میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت.

 در این میان اراضی توسعه نیشکر با برداشت 6/2 میلیارد متر مکعبی نقش بسزایی در برداشت آب از رودخانه کارون خواهد داشت. در این شرایط میزان آبدهی متوسط رودخانه در ورودی شهر خرمشهر بطور متوسط به 356 متر مکعب بر ثانیه کاهش پیدا خواهد نمود. در صورتی که 25 درصد از اراضی توسعه نیشکر به کشت چغندراختصاص یابد میزان برداشت آب از رودخانه کارون به4/5 میلیارد متر مکعب کاهش می یابد این کاهش میزان برداشت باعث افزایش متوسط آبدهی رودخانه کارون در ورودی شهر خرمشهر به 361 متر مکعب بر ثانیه خواهد رسید.

 با تغییر الگوی کشت 50 درصد از اراضی توسعه نیشکر به چغندر قند میزان برداشت از منابع آب رودخانه کارون به 1/5 میلیارد متر مکعب کاهش و آبدهی رودخانه کارون به 367 متر مکعب بر ثانیه افزایش می یابد همچنین با تغییر افزایش سطح زیر کشت چغندر قند به 75 درصد از اراضی طرح توسعه میزان برداشت ها به 9/4 میلیارد متر مکعب و آبدهی رودخانه 374 متر مکعب بر ثانیه افزایش می یابد.

 براساس مطالعات صورت گرفته و نتایج خروجی از مدل های منابع و مصارف آب برداشت آب از رودخانه کارون در صورت جایگزینی کامل چغندر قند به جای نیشکر در اراضی طرح توسعه میزان برداشت ها از رودخانه کارون به 6/4 میلیارد متر مکعب کاهش یافته و آبدهی رودخانه کارون به 382 متر مکعب بر ثانیه افزایش می یابد. نتایج حاصل از مطالعات تغییر الگوی کشت نشان می دهد با اعمال الگوی کشت از نیشکر به چغندرقند علاوه بر کاهش نیاز آبی کشاورزی، می تواند باعث جا به جایی تقاضای آبیاری ازفصول گرم سال به فصول پربار شود و در نتیجه محصول این امکان را خواهد داشت تا از نزولات آسمانی برای تأمین بخشی از نیاز آبی خود بهره بگیرد.

 اگرچه نتایج مطالعات نشان داده است که تغییر الگوی کشت گیاهان پر مصرف مانند نیشکر و تخصیص آن به گیاهان کم مصرف و سازگار با کم آبی تأثیر قابل ملاحظه¬ای بر میزان نیاز آبی و میزان آبدهی در بخش انتهایی حوضه خواهد داشت. به نظر می رسد کشت و توسعه چغندر قند با توجه به کمبود منابع آب رودخانه کارون و مشکلات زیست محیطی کاشت نیشکر به عنوان یک ضرورت برای خوزستان است.