یک متخصص آبیاری و زهکشی با اشاره به هشدار مسئولان نسبت به بحران آب و احتمال جیره‌بندی آب در ده‌ها شهر کشور، تغییر الگوی کشت در اراضی توسعه نیشکر را به‌دلیل نیاز بالای آبی این محصول و تغییرات جبران‌ناپذیر کشت آن بر اکوسیستم آبی منطقه، "ضرورتی اجتناب‌ناپذیر" خواند و بر لزوم احیای کشت و توسعه چغندر قند، محصول بومی سودده فراموش‌شده استان، تأکید کرد.

به گزارش خبرنگار ‌خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه خوزستان، دکتر مهدی اسدی‌لور عضو هیأت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اهواز و متخصص در زمینه آبیاری و زهکشی، از سخنرانان سمینار علمی "بررسی تبعات زیست‌محیطی اجتماعی صنعت نیشکر بر خوزستان" که 28 آبان‌ماه به‌عنوان پیش‌نشست اولین کنفرانس ملی پتانسیل‌ها و چالش‌های رودخانه‌ها، تالاب‌ها و منابع آبی ایران و دومین کنفرانس ملی پتانسیل‌های و چالش‌های رودخانه کارون در اهواز برگزار می‌شود، در مطلبی که با عنوان "ضرورت اجتناب‌ناپذیر تغییر الگوی کشت نیشکر خوزستان" در اختیار کمیته این همایش قرار داده است، به بررسی لزوم جایگزینی کشت و توسعه نیشکر با چغندر قند به‌دلیل نیاز آبی بالای این محصول، تبعات و خطرات زیست‌محیطی آن و بحران آب در کشور می‌پردازد و بر ضرورت تغییر الگوی کشت آن تأکید می‌کند.

وی در این مطلب بیان می‌کند:

تغییرات جبران‌ناپذیر کشت نیشکر بر اکوسیستم آبی منطقه

"این روزها در حالی مسئولان نسبت به کمبود و احتمال جیره‌بندی آب در ده­ها شهر کشور هشدار می­دهند و خواهان صرفه‌جویی شهروندان در مصرف آب شرب هستند که متأسفانه بخش کشاورزی همچنان بیش از 90 درصد آب استحصالی کشور را می­بلعد. معضلی که به اعتقاد کارشناسان کشاورزی تنها با تغییر الگوی کشت قابل حل است.

در این میان تغییر الگوی کشت گیاهان با نیاز آبی بالا و جایگزینی گیاهان سازگار با کم‌آبی در بسیاری از این مناطق در جهت کاهش میزان برداشت آب امری ضروری است و می­تواند بحران بی‌آبی را تا حدی کنترل نماید و انتخاب الگوی کشت بهینه براساس نیاز آبی که در آن علاوه بر داشتن شرط حداکثر درآمد ممکن برای کشاورز به استفاده صحیح و اصولی از منابع نیز توجه شود، ضروری است.

 

استان خوزستان این روزها با خطرات مشکلات زیست‌محیطی پساب‌های نیشکر، همچنین آلایندگی این محصول با سوزاندن در زمان برداشت و حتی بوی نامطبوع از کارخانه الکل‌سازی و در نهایت تغییرات جبران‌ناپذیر کشت آن بر اکوسیستم آبی منطقه به دلیل نیاز آبی بالای این محصول مواجه است.

 

تعطیلی کشت محصول سودده بومی، کوچ اجباری و بیکاری کشاورزان؛

نتیجه توجهات بیش از حد به کشت نیشکر

 

حدود 20 سال پیش توجهات به نیشکر در استان خوزستان آن قدر زیاد می‌شد که نه کم‌کم بلکه یکباره کارخانه‌های فرآوری چغندرقند در خوزستان تعطیل و این محصول بومی و بسیار سودده کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شود. خداحافظی خانواده کشاورزی خوزستان از چغندر که به جرأت می‌توان هم از لحاظ بهره‌وری و هم از لحاظ زیست‌محیطی آن را در مقابل نیشکر قرار داد، سبب شد عده زیادی با ترک زمین‌ها و شغل کشاورزی به مرکز استان کوچ کرده و عملأ به شغل‌های کاذب روی آورند.

 

اراضی هفتگانه توسعه نیشکر با مساحتی بالغ بر 66300 هکتار و برداشت متوسط 31100 متر مکعب بر هکتار در سال در شرایط موجود (سال 1393)، سالانه بالغ بر 2.066 میلیارد متر مکعب از منابع آب سطحی رودخانه کارون برداشت می‌کنند.

 

افزایش طرح‌های توسعه؛ کاهش آبدهی کارون، ایجاد تبعات زیستی و اجتماعی

 

با ادامه این وضعیت و افزایش طرح‌های توسعه منابع آب در پایین‌دست رودخانه کارون، تأمین منابع آب اراضی کشاورزی و شهری از نظر کمی و کیفی با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد شد. شاید مهم‌ترین تبعات ناشی از کاهش آبدهی رودخانه کارون را می‌توان افزایش شوری، کاهش کیفیت آب رودخانه کارون، پیشرفت آب دریا به سمت رودخانه و بازخوردهای اجتماعی آن دانست. 

 

نیاز آبی بالای گیاه نیشکر به دلیل کشت این گیاه در ماه‌های گرم سال از اواسط مردادماه تا اواسط مهرماه باعث کاهش میزان آبدهی رودخانه کارون شده است. یکی از مهم‌ترین راهکارهای حل این مشکل تغییر الگوی کشت در اراضی موجود و کشت گیاهان با نیاز آبی کمتر خواهد بود.

 

توجیه بسیار بالای اقتصادی جایگزینی چغندر قند به‌جای نیشکر

 

از آنجایی که تیپ پاییزه چغندر قند در خوزستان در فصل پاییز کشت و در اوایل فصل بهار برداشت می‌شود به دلیل تداوم بارش‌‌ها در این فصل و نیز نیاز پایین این محصول در فصل پاییز به آب، کشت آن در خوزستان توجیه بسیار بالایی از نظر اقتصادی دارد. یکی دیگر از مزایای این نوع محصول اثر مثبت آن روی کشت‌های بعدی و تناوب تولید است.

 

متاسفانه در سالیان اخیر کارخانه‌های قند به دلایل نامشخص و بیشتر مسایل غیر فنی و بی‌ارتباط به کشاورزی به مدت طولانی تعطیل شدند که توقف کامل چغندر قند را در خوزستان به دنبال داشت.

 

ضریب استحصال در دو گیاه نیشکر و چغندر قند نشان می­دهد که با توجه به بیشتر بودن ضریب استحصال شکر در چغندرقند نسبت به نیشکر، به طور متوسط به نسبت هر 10 کیلوگرم گیاه نیشکر 1 کیلوگرم شکر تولید می­شود، این در حالی است که همین مقدار شکر از 6 کیلوگرم چغندرقند به‌دست می­آید.

 

داده‌ها و نتایج یک تحقیق در تغییر الگوی کشت نیشکر به چغندر قند

 

در مطالعاتی که بر اساس همین ایده توسط تیم تحقیقاتی و با استفاده از به‌روزترین مدل‌های منابع و مصارف (مدل WEAP) انجام شد، با تغییر الگوی کشت از نیشکر به چغندر قند با نیاز آبی سالانه 13500 متر مکعب بر هکتار به‌عنوان کشت جایگزین در چهار سناریو تغییر الگوی کشت شامل تغییر 25، 50، 75 و 100 درصدی مساحت اراضی توسعه از نیشکر به چغندر قند، تأثیر آن بر میزان آبدهی رودخانه کارون و برداشت آب توسط شرکت‌های توسعه نیشکر بررسی شد.

 

با توجه به میزان آبدهی رودخانه کارون و میزان برداشت­های هر واحد کشت و صنعت و همچنین مصارف دیگر در حوضه‌ی رودخانه کارون، هماهنگی میان عرضه و تقاضای منابع آب با استفاده از آن مورد بررسی قرار گرفت. همچنین این بررسی شامل مقایسه بین کشت نیشکر و میزان برداشت با توجه به نیاز آبی این گیاه، با گیاه چغندرقند است و تأثیر آن بر میزان منابع رودخانه کارون مورد ارزیابی قرار می­گیرد.

 

بر اساس نتایج تحقیقات به دست آمده در شرایط بهره‌برداری از طرح‌های توسعه منابع آب از جمله طرح 550 هزار هکتاری در اراضی کشاورزی جنوب اهواز و طول رودخانه کارون، میزان برداشت به 5.7 میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت. در این میان اراضی توسعه نیشکر با برداشت 2.6 میلیارد متر مکعبی نقش به‌سزایی در برداشت آب از رودخانه کارون خواهند داشت. در این شرایط میزان آبدهی متوسط رودخانه در ورودی شهر خرمشهر به‌طور متوسط به 356 متر مکعب بر ثانیه کاهش پیدا خواهد کرد.

 

در صورتی که 25 درصد از اراضی توسعه نیشکر به کشت چغندر اختصاص یابد، میزان برداشت آب از رودخانه کارون به 5.4 میلیارد متر مکعب کاهش می‌یابد، این کاهش میزان برداشت باعث افزایش متوسط آبدهی رودخانه کارون در ورودی شهر خرمشهر به 361 متر مکعب بر ثانیه خواهد شد.

 

با تغییر الگوی کشت 50 درصد از اراضی توسعه نیشکر به چغندر قند میزان برداشت از منابع آب رودخانه کارون به 5.1 میلیارد متر مکعب کاهش و آبدهی رودخانه کارون به 367 متر مکعب بر ثانیه افزایش می‌یابد؛ همچنین با افزایش سطح زیر کشت چغندر قند به 75 درصد از اراضی طرح توسعه، میزان برداشت‌ها به 4.9 میلیارد متر مکعب و آبدهی رودخانه به 374 متر مکعب بر ثانیه افزایش می‌یابد.

 

کشت و توسعه چغندر قند؛ یک ضرورت برای خوزستان

 

براساس مطالعات صورت گرفته و نتایج خروجی از مدل‌های منابع و مصارف آب برداشت آب از رودخانه کارون در صورت جایگزینی کامل چغندر قند به جای نیشکر در اراضی طرح توسعه، میزان برداشت‌ها از رودخانه کارون به 4.6 میلیارد متر مکعب کاهش یافته و آبدهی رودخانه کارون به 382 متر مکعب بر ثانیه افزایش می‌یابد.

 

نتایج حاصل از مطالعات تغییر الگوی کشت نشان می‌دهد با اعمال الگوی کشت از نیشکر به چغندر قند علاوه بر کاهش نیاز آبی کشاورزی، می­توان باعث جابه­جایی تقاضای آبیاری از فصول گرم سال به فصول پربار شد و در نتیجه محصول این امکان را خواهد داشت تا از نزولات آسمانی برای تأمین بخشی از نیاز آبی خود بهره گیرد­.

 

اگرچه نتایج مطالعات نشان داده است که تغییر الگوی کشت گیاهان پرمصرف مانند نیشکر و تخصیص آن به گیاهان کم‌مصرف و سازگار با کم‌آبی، تأثیر قابل ملاحظه­ای بر میزان نیاز آبی و میزان آبدهی در بخش انتهایی حوضه خواهد داشت، به نظر می‌رسد کشت و توسعه چغندر قند با توجه به کمبود منابع آب رودخانه کارون و مشکلات زیست‌محیطی کاشت نیشکر به‌عنوان یک ضرورت برای خوزستان است."