طی یکصد سال گذشته نفت عامل تحولات بزرگی در جهان بوده و جنگ ها و کشمکش های متعددی را سبب گردیده است. طی یک قرن نفت عامل حرکت خودروهای سبک و سنگین بوده و  وابستگی انسان به نفت به بالاترین حد رسید به دنبال این وابستگی، کره زمین و بسیاری از موجودات تاوان سنگین و جبران ناپذیری پرداخت نمودند مصرف بیش از حد نفت و گاز جهان را آلوده و کره زمین را گرم و تغییر اقلیم و ده ها عارضه دیگر به دنبال داشته است. اکنون نخبگان و متفکران و جهان وطنی ها به جد در فکر تغییر این مسیر رو به نابودی افتاده و بنا دارند بهر طریق ممکن این روند را کند و متوقف نمایند.

افزایش  قیمت نفت دربستر برنامه های کلانی چون جنگ اوکراین و سایر برنامه های  بلند مدت دیگر منجر به سرمایه گذاری های گسترده در انرژی های تجدید پذیر و تلاش بشر برای کاهش وابستگی به نفت و گاز خواهد گردید. احتمالا قیمت نفت تا چند سال آینده همچنان بین 60 تا 80 یا حتی بصورت مقطعی تا 100 دلار فراز و فرود خواهد داشت اما در آینده نزدیک نفت روند پایدار نزولی را آغاز خواهد نمود و در محدوده قیمت  زیر بشکه ای 30 دلار نوسان خود را حفظ خواهد نمود.

در این تحلیل ابتدا دوران گذار از نفت تشریح می شود سپس استراتژی مناسب حوزه بالادستی در دوران گذار از نفت به سمت انرژی های تجدید پذیر تشریح می گردد.

** الف: دوران گذار از انحصار نفت در حمل و نقل به تنوع انرژی در جهان

با سرمایه‌گذاری‌های جدید و ارتقاء سطح فن‌آوری تولد صفحات خورشیدی و باتری‌های ذخیره برق جهان طی ده سال آینده شاهد کاهش قیمت تمام شده برق خورشیدی خواهد شد و این تحویل بزرگ در حال تکمیل منجر به کاهش ارزش ذخایر نفت و گاز جهان خواهد گردید. میزان تولید برق از انرژی خورشیدی طی ده سال آینده بیش از ده برابر خواهد شد.

حدود 80 درصد نفت تولیدی جهان به گازوئیل و بنزین و مازوت و نفت سفید تبدیل می‌شود که هشتاد درصد این سوخت‌ها در حوزه حمل‌و‌نقل مورد استفاده قرار می‌گیرند. طی بیست سال آینده تولید برق از انرژی خورشیدی افزایش چشمگیری خواهد یافت و از طرف دیگر شرکت‌های مطرح خودروسازی جهان برنامه‌ دارند تا بیست سال آینده تولید موتورهای بنزین‌سوز را به صفر برسانند و موتورهای برقی را جایگزین آنها نمایند به این ترتیب تفاضا برای بنزین و گازوئیل طی چند دهه آینده کاهش قابل توجهی خواهد یافت.

با این وجود قیمت نفت طی یک دهه آینده فراز و فرود بسیار خواهد داشت و برخی از این فراز و فرودها ابزاری خواهد بود جهت اعمال فشار بین قدرت‌های جهانی و تغییر موازنه‌های قدرت، اما با نگاه بلند مدت قیمت نفت نزولی خواهد بود و به احتمال قوی طی دو دهه آینده ارزش نفت به کمتر از نصف ارزش کنونی تقلیل خواهد یافت. فراز و فرود قیمت نفت در دو دهه آتی بر رشد اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در کشورهای مهم تولید‌کننده و مصرف‌کننده به‌‌ویژه کشورهای چین روسیه و عربستان و آمریکا بیشترین تاثیر را به دنبال خواهد داشت.

به دلیل کاهش جایگاه نفت و گاز در اقتصاد انرژی آمریکا و سایر قدرت‌های بزرگ جهانی؛ طی دهه‌های آتی، خاورمیانه و تحولات کشورهای عربستان ایران و اسرائیل و سایر کشورهای این منطقه از اهمیت راهبری همچون دهه‌های گذشته برای آمریکا برخوردار نخواهند بود و جایگزین انرژی‌های فسیلی با انرژی‌های تجدید‌پذیر سال به سال پر اهمیت‌تر خواهد شد.

احتمالا سیاست آمریکا و قدرتهای جهانی در یک دهه آینده این خواهد بود که میانگین قیمت نفت بین 60 تا80 دلار بر بشکه باشد تا در این فاصله به سه هدف مهم دست یابد اول حداکثر بهره‌برداری از ذخایر نفت و گاز شیل و بهره‌گیری از آن جهت بهبود اقتصاد آمریکا دوم به بلوغ رسیدن دانش و فناوری و تکنولوژی تولید صفحات خورشیدی و باتری‌های ذخیره برق و سوم افزایش تولید خودروهای برقی به‌گونه‌ای که طی ده سال آینده حداقل 40 درصد خودروهای آمریکا و کشورهای توسعه یافته از انرژی برق تغذیه نمایند. البته سیاست بالا نگه داشتن قیمت نفت به نفع روسیه و عربستان و به زیان هم‌پیمانان اروپایی آمریکا و ژاپن و کره‌جنوبی خواهد بود بنابراین جهت ایجاد معادله توازن، برنامه های متعددی اجرایی گردیده و  خواهد گردید.

حجم ذخایر نفت درجای کشور بین 600 تا 800 میلیارد بشکه گزارش می شود که با لحاظ متوسط قابلیت برداشت 25 درصد کل نفت قابل برداشت کشور حدود 150 میلیارد بشکه می باشد.(البته بشرط رعایت استانداردهای برداشت از جمله تزریق سیال یا گاز معادل نفت برداشت شده به مخاززن نفت)  ارزش ذخایر نفت قابل برداشت کشور بر اساس قیمت‌های کنونی نفت بین 12 تا 15 هزار میلیارد دلار است اما با کاهش قیمت نفت به حدود 20 دلار تا 20 سال آینده، ارزش این سرمایه بزرگ ملی به حدود سه الی چهار هزار میلیارد دلار خواهند رسید که بخش قابل توجهی از این ارزش صرف حفظ تولید و هزینه های بهره برداری خواهد شد. بارها شنیده و می شنویم که باید خام فروشی نفت را متوقف کنیم و نفت را به محصولات ارزشمند تبدیل و صادر نماییم و حتی بعضا می شنویم که باید در چاه های نفت را ببندیم و از وابستگی به نفت نجات یابیم و اخیرا زیاد شنیده می شود که باید فروش نفت خام را متوقف نموده و نفت خام را به محصولات پتروشیمی تبدیل و با چندین برابر قیمت نفت خام صادر نمائیم. در این مبحث می خواهیم به واقعیات پیش رو بپردازیم

ایران به شرط سرمایه گذاری در میادین نفت و اجرای پروژه های ازدیاد برداشت، در آینده نزدیک  توان صادرات حدود4 میلیون بشکه در روز و1.46میلیارد بشکه معادل حدود 243 میلیون تن نفت خام درسال را خواهد داشت. به دلایلی که ذکر می شود ما می بایست بر افزایش تولید و صادرات نفت تمرکز نمائیم در این خصوص نکات ذیل حائض اهمیت است:

الف- حدود 80 درصد نفت خام جهان به سوخت های بنزین و گازوئیل و مازوت و مابقی نیز بخشی به نفت سفید  و  روغن و بخشی نیز  به قیر و بخش اندکی به LPG  و میزان کمی نیز به پروپیلن غیر خالص (chemical grade)تبدیل می شود. با حاکم شدن خودروهای برقی بر سیستم حمل و نقل جهان،  80 درصد ذکر شده بازار عمده خود را از دست خواهد داد. 7 کشوری که حدود 70 درصد واردات نفت جهان را انجام می دهند با تمام توان در حال اجرای پروژه های جایگزینی نفت هستند وحداکثرتا 20 سال آینده واردات نفت را به میزان اندکی خواهند رسانید.

ب- خوراک واحدهای پتروشیمی ایران اغلب گازهای متان و اتان می باشد و به علت حاشیه سود کم پتروشیمی های با خوراک مایع،  طی 2 دهه گذشته هیچ واحد الفین یا متانول یا آمونیاک با خوراک مایع در ایران راه اندازی نشده است لذا اینکه کل یا عمده  نفت ایران به فرآورده های پتروشیمی تبدیل شود نشان دهنده نگاه غیر علمی است. مزیت ایران احداث واحدهای پتروشیمی با خوراک گازهای پروپان، اتان و متان است. 

سالانه حدود 750 میلیون تن محصول پتروشیمی  پایه در جهان تولید می شود(آمونیاک، متانول، الفین ها، زایلن ها و غیره) نیمی از این محصولات بر پایه خوراک گاز متان می باشند حتی چنانچه تولید نیمه دیگر صنعت پتروشیمی جهان که بر پایه  نفت هستند طی 20 سال آینده دو برابر شود و ظریب تبدیل نفت به محصولات پتروشیمی در تکنولوژی cotc و سایر تکنولوژی های مشابه(تبدیل مستقیم نفت به محصولات پتروشیمی) را 60%لحاظ نمائیم به مفهوم مصرف حداکثر 525 میلیون تن نفت در سال معادل حدود 9 میلیون بشکه در روز است.

از چهار محصول عمده صنعت پتروشیمی سه محصول بر پایه  گاز کربن  بنا شده اند  و تنها آمونیاک است که بر پایه گاز نیتروژن می باشد. با پیشرفتهایی که در زمینه تولید گاز هیدروژن حاصل شده و هزینه تولید آن از آب در حال کاهش است احتمالا مجتمع های آمونیاک نسل آینده هیدروژن مورد نیاز را از آب تامین می نمایند نیتروژن نیز طبق روال گذشته از هوا تامین می شود وابستگی واحدهای آمونیاک به خوراک نفت و گاز از بین می رود. اما واحدهای الفین، متانول و زایلن ها که بر پایه کربن هستند احتمالا تا چند دهه آینده همین روال طی می شود مگر اینکه تکنولوژی های جدید بتوانند بصورت اقتصادی از روشن هایی غیر از سوزاندن نفت و گاز و ذغال سنگ،  کربن آنها را جدا و ترکیبات شیمیایی مد نظر را از کربن تولید نمایند.

با لحاظ اینکه تا 20 سال آینده بین 30 تا 40 درصد از خودروهای جهان بنزین سوز و گازوئیل سوز باقی بمانند  حدود 30 میلیون بشکه نفت نیز نیاز این بخش باقی خواهد ماند. هر چند طی چند دهه آتی به مرور خودروهای بنزین سوز و گازوئیل سوز از چرخه حمل و نقل جهان  حذف خواهند شد.

با لحاظ اینکه از 15 سال آینده قیمت نفت بطور میانگین  بشکه ای 25 دلار باشد و از طرفی مصرف برق در جهان افزایش چشمگیری می یابد احتمالا حدود ده میلیون بشکه نفت تولیدی جهان طی 20 تا 25 سال آینده در نیروگاه ها مصرف خواهد شد. هر چند تا دو دهه دیگر نسل نیروگاه های فعال با سوخت فسیلی رو به کاهش خواهد گذاشت و تا 30 سال آینده بخش اندکی از برق جهان از طریق سوخت فسیلی تولید خواهد شد لذا مصرف نفت در بخش نیروگاهی نیز تا 30 سال آینده به زیر 5 میلیون بشکه در روز خواهد رسید

 قطعا جرایم تولید کربن افزایش خواهد یافت و جهان کشورها و شرکتهای تولید کننده کربن را با جرایم سنگین مجازات خواهندنمود. تولید برق از انرژی خورشیدی و انرژی بادی افزایش چشمگیری خواهد یافت. تولید برق از سایر انرژی ها از جمله انرژی آبی، انرژی هیدروژن و انرژی های دیگر افزایش قابل توجهی خواهد یافت.

لذا با لحاظ واقعیت های تشریح شده، نیاز نفت جهان تا 30 سال آینده کمتر از 50 میلیون بشکه در روز خواهد بود.

با کاهش قیمت نفت به محدوده حدود 25 دلاری تولید میادین شیل و تولید نفت برخی مناطق در شمال اروپا و غرب آفریقا متوقف خواهد شد و  حدود 30 میلیون بشکه از تولید نفت جهان کاسته خواهد شد.

با لحاظ جمیع موارد ذکر شده قیمت نفت از 15 تا 20 سال آینده در محدوده زیر 30 دلار بر بشکه باقی خواهد ماند.

ج-  جهان به سرعت در مسیر تولید خودروهای برقی حرکت می کند و احتمالا طی 2 دهه آینده بخش عمده خودروهای در حال تردد جهان خودروهای برقی خواهند بود لذا مصرف گازوئیل و بنزین کاهش خواهد یافت به این ترتیب احداث پالایشگاه های بزرگ که حدود چهار تا پنج سال زمان ساخت آنها به طول می انجامد و حجم سرمایه گذاری آنها نیز بسیار بالا است در کشوری چون  ایران به دلیل محدودیت منابع برای سرمایه گذاری و دوره بازگشت سرمایه طولانی،  از منطق اقتصادی قدرتمندی برخوردار نیست. 

چ-  با کاهش تقاضای بنزین و گازوئیل به دلیل کاهش مصرف  در حوزه حمل و نقل، قیمت نفت طی 2 دهه آینده کاهش خواهد یافت و احتمالا به حدود نصف قیمت های کنونی خواهد رسید. ارزش ذخایر نفت قابل استحصال ایران به قیمت های کنونی حدود 15 هزار میلیارد دلار است.  چنانچه در قیمت های کنونی با تمام توان نسبت به برداشت صیانتی از میادین نفت اقدام ننمائیم در آینده مجبور خواهیم شد نفت را به یک سوم یا یک چهارم قیمت های کنونی به فروش برسانیم و این به مفهوم حیف و ضایع کردن حدود ده هزار میلیارد دلار از منابع قابل استحصال نفت کشور و ملت خواهد بود.

**ب-  استراتژی مناسب حوزه بالادستی در دوران گذار از نفت به سمت انرژی های تجدید پذیر

-     متناسب با نیاز هر میدان نفت و گاز،  پروژه های تزریق آب و نیتروژن و در حد مقدورات گازکربنیک و گاز متان به میادین نفت و گاز با تمام سرعت اجرایی گردد.

پیشنهاد می شود در استان خوزستان و حاشیه خلیج فارس نیروگاه و  واحدهای بزرگ آب شیرین کن احداث و آب مورد نیاز میادینی که قابلیت تزریق آب در آنها وجود دارد از این طریق تامین گردد. در حاشیه دریا می توان نیروگاه بهمراه آبشیرین کن با راندمان کل 80درصد احداث نمود. به این مفهوم که از انرژی حرارتی مازاد نیروگاه جهت شیرین سازی آب دریا استفاده و راندمان کل واحدهای نیروگاهی و آبشیرین کن به بالای 80 درصد می رسد چنین نیروگاهی در کشور امارات متحده احداث و بهره برداری گردیده است. در این واحد می توان نیتروژن مورد نیاز جهت تزریق به میادین را با احداث واحد جدا سازی هوا تامین نمود و از طریق خط لوله به میادین نفتی که در فاصله حدود صد کیلومتری قرار دارند منتقل نمود. اکسیژن و آرگون تولیدی این واحد را نیز می توان به مصرف کنندگان داخلی و صادرات اختصاص داد. ( حدود 78% هوا یا جو زمین  نیتروژن و 20% اکسیژن است)

با سرمایه گذاری 5 میلیارد دلاری در احداث واحد جداسازی هوا می توان سالانه  تا 150 میلیون تن نیتروژن و حداقل 20 میلیون تن اکسیژن تولید نمود که ارزش اکسیژن تولیدی در سال حدود800 میلیون دلار است.  با تزریق  150 میلیون تن نیتروژن به میادین و چاه های گرینش شده  قابلیت افزایش تولید یک میلیارد بشکه در سال در برخی میادین نفتی  وجود دارد.  

کشور عربستان از اواسط دهه ۱۹۵۰ جهت حفظ فشار میادین تولیدی، شروع به تزریق گاز همراه نفت کرد. اولین واحد تزریق گاز در سال ۱۹۵۴ در میدان آبقیق و دومین واحد در سال ۱۹۵۹ در میدان عین‌دار احداث شد. پس از چندی به دلیل اینکه تزریق گاز نتوانست به طور کامل از افت فشار مخازن جلوگیری کند، به تزریق آب روی آوردند این کشور از حدود 70 سال پیش پروژه های تزریق آب به میادین نفتی را آغاز نموده و روزانه 12 میلیون بشکه آب به میادین نفت خود تزریق می نماید که ۷ میلیون بشکه آن از تصفیه آب دریا، ۳ میلیون بشکه از واحدهای جداسازی نفت و گاز و ۳ میلیون بشکه نیز از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شود. در حال حاضر تقریباً در هیچ یک از میادین نفتی عربستان حفاری عمودی انجام نمی‌شود. عربستان در دهه ۱۹۹۰ از حفاری افقی برای توسعه و نگهداشت توان تولید میادین نفتی خود استفاده ‌کرد که اکنون این نوع حفاری هم کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و عمدتاً از روش ۵MRC استفاده می‌شود.در واقع، تفاوت چاه‌های عمودی و افقی با MRC های مشابه را می‌توان به تفاوت میان ماهی‌گیری با نخ، قلاب یا تور تشبیه کرد. با به‌کارگیری چاه‌های MRC که هشت شاخه هستند سطح تماس چاه و مخزن به ۱۰ تا ۱۲ کیلومتر می‌رسد. از مجموع ۱۲ میلیون بشکه، ۸ میلیون بشکه به میدان قوار و ۴ میلیون بشکه به میادین بری و آبقیق تزریق می‌شود. شرکت آرامکو با وجود گذشت ۴ دهه از شروع تزریق آب به مخازن نفتی، هنوز هم از این عملیات درس می‌گیرد.

  -   حفاری افقی بجز در مواقع لزوم متوقف شود و بر حفاری های انحرافی تمرکز گردد.

-     در صورت لزوم گاز های همراه چاه های نفت به چاه ها تزریق شوند

-     با احداث واحد تولید نیتروژن در محل مناسب خصوصا در محل احداث نیروگاه،  متناسب با شرایط چاه ها عملیات تزریق نیتروژن به چاه های نفت اجرایی گردد.

-    از سایر روش های ازدیاد برداشت استفاده و تلاش شود تولید نفت کشور به 7 تا 10 میلیون بشکه در روز برسد.

نفت تولیدی در شرایط قیمت بالای نفت صادر شود چنانچه در مقطعی که قیمت نفت بطور متوسط بین 60  تا 80 دلار است بیشترین صادرات را داشته باشیم و این مسیر منجر به تولید نفت کمتری در بلند مدت شود بهتر از آن است که در آینده نفت را با قیمت های 20 تا 30 دلار صادر نمائیم که بیش از ده دلار آن هزینه تولید و حفظ فشار چاه ها و سایر هزینه های مرتبط خواهد بود. در این صورت بجای 50 تا 60 دلار سود از هر بشکه نفت صرفا 10 تا 20 دلار سود کسب خواهیم نمود و چنین خسارتی به ملت و نسل آینده قابل توجیه نخواهد بود.

بنابراین ما باید با تمام توان ممکن نسبت به تولید و صادرات نفت خام اقدام نمائیم.

با اجرای سیاستهای ذکر شده قادر خواهیم بودبیشترین میزان نفت را از میادین نفتی تولید نمائیم و طی چند سال آینده تولید نفت را به بیش از 7 میلیون بشکه در روز برسانیم.با تزریق آب و نیتروژن و سایر روش های ازدیاد برداشت و تمرکز بر عملیات تعمیر و تکمیل و توسعه چاهای نفت(خصوصا حفاری انحرافی و هوشمند) ، قادر خواهیم بود بیشترین میزان نفت را از میادین نفت برداشت نمائیم.

درآمدهای حاصل از صادرات نفت به همه نسل های آینده کشور تعلق دارد و صرف آن در هزینه های جاری دولت چاق و پرهزینه و کم تحرک ظلم به نسل کنونی و همه نسل های آینده  است لذا درآمدهای حاصل از صادرات نفت صرفا می بایست در توسعه زیرساخت های متعلق به نسل های آینده هزینه شود.

ما چاره ای جز صادرات نفت با تمام ظرفیت ممکن نداریم. نباید اجازه دهیم رقبا بازار را از دست ما خارج کنند رقبا برای خارج کردن ما از بازار و میدان رقابت ممکن است به هر اقدامی دست بزنند چرا که آنها نیز از واقعیت آینده قیمت های نفت اطلاع دارند و از طرف دیگر حیات اقتصادی آنها در گروه صادرات نفت با تمام توان می باشد.

- ایران می‌بایست در تنطیم سیاست خارجی و برنامه‌‌ریزی‌های کلان اقتصادی به‌گونه‌ای عمل نماید که بیشترین میزان نفت را در طول ده سال آتی بصورت صیانتی تولید و صادر نماید. ایران نباید تحت هیچ شرایطی اجازه دهد تولید نفت کشور کاهش یابد. کاهش تولید و صادرات نفت به مفهوم کاهش ارزش سرمایه‌های ملی نسل موجود و نسل‌های آینده است.

- مشوق‌های قانونی لازم از جمله تخفیف نرخ خوراک جهت جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در صنعت پتروشیمی اعمال گردد. تا نهایت استفاده ممکن از گاز متان و  پروپان در صنعت پتروشیمی بعمل آید.

-   افزایش تولید برق با هدف تامین نیاز کشورهای همسایه و حتی ساخت نیروگاه‌های برق در برخی کشورهای هدف از جمله سوریه و کشورهای دیگر در برنامه‌‌های آتی کشور قرار گیرد.

منبع: روزنامه و پایگاه خبری آفتاب یزد