گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، نقش بسیار مهمی را در حمل‌ و نقل بین المللی ایفا می کند و به گفته‌ی کارشناسان در آینده ریل تجارت جهانی از ایران می گذرد. از طرفی در میان انواع روش‌های حمل و نقل، حمل و نقل ریلی با مزیت‌های مصرف پایین سوخت، ایمنی بالا، حمل حجم انبوه بار، حفظ سلامت محیط زیست، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

افزایش عملکرد مقدم بر توسعه شبکه

ثمرات تفکر غلط مقدم بودن توسعه بر افزایش بهره وری و استفاده کامل از منابع موجود، موجب شده است که راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران تا امروز، عملکرد خوبی را ثبت نکند و اساسا شبکه ریلی کشور، بر خلاف تقاضای انبوه موجود، حتی با اهداف برنامه‌ریزی شده همچون دستیابی به حمل 30 درصدی بار و 20 درصدی مسافر کشور فاصله داشته باشد. این عامل نیز موجب کاهش جذابیت حمل و نقل ریلی برای سرمایه‌ گذاری شده است. حال آن که در دو دهه گذشته، سرمایه گذاری‌های غیردولتی در کشورهای توسعه یافته در تامین مالی حمل و نقل ریلی، نقش مهمی را ایفا نموده است و این یک خطر جدی برای راه‌آهن کشور محسوب می‌شود.

مطابق آمار، بهره‌وری خطوط راه‌آهن ایران بسیار پایین است به طوری که در بهترین حالت، تنها 10 درصد از بارهای موجود در کشور توسط ریل حمل می‌شود؛ این امر موجب شده که جذابیت ورود بخش غیردولتی به حوزه حمل و نقل ریلی، به کمترین مقدار خود در سال‌های گذشته برسد.

ورود بخش غیردولتی امری اجتناب ناپذیر است

تقریبا از 4 دهه گذشته، کشورهای پیشرفته در حوزه حمل و نقل ریلی از جمله ژاپن، اصلاحاتی را به منظور ارتقاء و افزایش بهره‌وری در مدل ساختاری حکمرانی ریلی خود انجام داده‌اند. یکی از موثرترین اصلاحات رخ داده، تسهیل ورود بخش غیردولتی به حمل و نقل ریلی و استفاده از ظرفیت‌های این بخش است. تخصص مناسب این بخش و همچنین لزوم سرمایه‌گذاری کلان مورد نیاز برای ارتقا و توسعه زیرساخت‌های حمل  و نقل ریلی، ورود بخش غیردولتی به حوزه ریلی را امری اجتناب ناپذیر کرده است. در سال‌های گذشته، شبکه ریلی در بیشتر کشورها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت نظارت دولت‌ها قرار گرفته‌اند و سهم حکمران‌های ریلی با توجه به شرایط و قوانین مربوطه متفاوت بوده است.  

به طور مثال، در آمریکا، دپارتمان‌های حمل و نقل و نهادهای تنظیم‌گر، بر خدمات حمل ریلی بار نظارت می کنند و در کنار آن، تصویب احداث خطوط جدید، دسترسی به بازار، رسیدگی به معاملات مربوط به شرکت‌های حمل و نقل ریلی، تعیین نرخ و نظارت بر خدمات را پیگیری می‌کنند در حالی که بهره‌برداری از خطوط باری در اختیار بخش غیردولتی قرار دارد.

تاخیر در اجرای مصوبه سال 1388، زیان تجمعی برای کشور به همراه دارد

یکی از راهکارهای مناسب برای اصلاح چالش های راه آهن در ایران این است که فعالیت های تصدی گرایانه در شبکه ریلی به بخش غیردولتی واگذار شود تا علاوه بر ورود ظرفیت‌های بخش غیردولتی، توسعه و بهبود عملکرد حمل و نقل ریلی در کشور محقق شود. این راهکار، در مصوبه سال 1388 شورای اقتصاد مبنی بر تعیین سهم بهینه بخش های دولتی و غیردولتی از فعالیت های راه و راه‌آهن پیش‌بینی شده است که مطابق با آن، راه‌آهن می‌تواند 100 درصد فعالیت‌های تصدی‌گرایانه خود شامل بهره‌برداری از کشنده‌های ریلی و بهره‌برداری از محورهای ریلی را به بخش غیردولتی واگذار کند، البته این موضوع مشروط بر آن است که مالکیت خطوط در اختیار راه آهن باقی بماند.

تاخیر در اجرای این مصوبه، می‌تواند عقب ماندگی جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد. کاهش بهره‌وری، کاهش کیفیت خدمات ریلی، عدم تامین بودجه کافی برای ارتقاء و توسعه، هزینه‌های سرسام‌آور نگهداری و تعمیر خطوط موجود، بعضی از پیامدهای تاخیر در اجرای این مصوبه هستند. هم اکنون شاهد هستیم که راه آهن علاوه بر آنکه هیچگونه اقدام مثبتی در جهت اجرای این مصوبه انجام نمی دهد، بلکه متاسفانه به رغم تاکیدات اصل 44 قانون اساسی به دنبال افزایش دارایی های خود، خصوصا در حوزه لوکوموتیو و افزایش سهم بازار خود در این صنعت انحصاری است.

اجرای آزمایشی بهره‌برداری محور به محور، باید در اولویت قرار بگیرد

در همین محمدمهدی کریمی؛ کارشناس ریلی، در گفتگو با خبرگزاری دانشجو گفت: حصول چشم‌انداز ریلی سند توسعه ششم مبنی بر دستیابی به سهم حداقل 30 درصدی از بار و سهم حداقل 20 درصدی از مسافر کشور و افزایش بهره وری از خطوط موجود، تنها با ورود بخش غیردولتی به این صنعت امکان‌پذیر است. انتقال بهره‌برداری محور های ریلی به مردم و اجرای این طرح بر روی بعضی از محورها به صورت آزمایشی، می تواند راهکار مناسبی برای ورود اولیه بخش غیردولتی باشد و به صورت تدریجی در کل شبکه اعمال شود. همچنین با اجرای تدریجی این راهکار، ریسک عدم موفقیت بسیار پایین خواهد آمد و بالتبع، راه‌آهن از ساختار غلط و ناکارآمد ناحیه بندی موجود، خارج می‌شود.

کریمی افزود: راه آهن برای اجرای چنین راهکاری نیاز به انجام هیچ هزینه ای ندارد و صرفا با تغییر نقش خود از موجر و مستاجر محورهای ریلی به صورت توامان به موجر خطوط ریلی به صورت صرف تبدیل می گردد. موجری که می تواند به ازای اعطای مجوز بهره برداری به مستاجر، اجاره دریافت کند و بر فرآیند بهره برداری از محور، مسائل مربوط به بهسازی و نوسازی محور، اصلاح سیستم های علائم و ارتباطات و سیگنالینگ و همچنین بر ارتقا ایمنی در محور نظارت و کنترل داشته باشد و اعمال پروتکل کند.