طرح انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی و اتصال آن به خلیج‌فارس و دریای عمان حدود ۲۵ سال پیش مطرح اما خیلی زود به فراموشی سپرده شد؛ در دولت دهم  یک‌بار دیگر این طرح در مقیاس کوچک‌تر (انتقال آب خزر به استان سمنان) در دستور کار قرار گرفت.

در دولت دهم قرار بود در فاز نخست، آب دریای خزر را از طریق ساری به سمنان رسانده و آنجا به مناطق مرکزی ببرند و در فازهای بعدی طرح را به خلیج گرگان گسترش داده و از آنجا آب خزر به استان‌های خراسان (شمالی، جنوبی و رضوی) منتقل شود.

هرچند دولت دهم پیمانکار این پروژه را هم انتخاب کرده بود و رئیس‌جمهور وقت به همراه تعدادی از وزرای کابینه با آوردن بیل مکانیکی و بولدوزر در ساحل خزر، اجرای این طرح را کلید زدند اما مخالفت کارشناسان سبب شد این طرح در حد چند متر بیل انداختن در نقطه‌ای از خزر متوقف بماند.

خردادماه امسال پس از آن‌که دوباره زمزمه‌های اجرای این پروژه که ابلاغ اجرای آن در سال ۱۳۹۱ توسط رئیس‌جمهور وقت به وزارت نیرو شده بود، شنیده می‌شد معاون وزیر نیرو اعلام کرد که مطالعات طرح انتقال آب خزر به کویر در مراحل اولیه قرار دارد و همین یک جمله کافی بود برای آن‌که کارشناسان یک‌بار دیگر با صراحت اعلام کنند طرح‌های بزرگ آبی ایران بدون پشتوانه کارشناسی قوی وارد مرحله اجرا می‌شوند.

 این طرح که اعتراض و واکنش بسیاری از سوی کارشناسان و دوستداران محیط‌زیست را به همراه داشته تاکنون به مرحله اجرا درنیامده اما با سفر اخیر ریاست جمهوری به سمنان مباحث پیرامون آن قوت گرفت.  

در یک‌طرف این ماجرا کارشناسان و فعالان محیط‌زیست و همچنین مردم و مسئولان استان‌های حاشیه خزر قرار دارند و در طرف دیگر متولیان در استان سمنان که از خشک‌سالی استان خود می‌گویند.

استان سمنان تشنه است بی‌آبی روستاهایش را خالی از سکنه کرده، در روستاهای جنوب بیارجمند که زمانی قطب کشاورزی بود دیگر به‌جز چند پیرزن و پیرمرد کسی نمانده است. منابع آبی کاهش‌یافته‌اند. چاه‌ها از عمق ۴۵ متر به ۳۲۰ متر رسیده‌اند و در این عمق هم تضمینی برای آب داشتنشان نیست. لایروبی قنوات دیگر جواب نمی‌دهند چراکه همه‌شان روی‌هم ۱۰ لیتر بر ثانیه هم کارکرد ندارند، مشکل فراتر از یک خشک‌سالی ساده است.

برای رفع این مشکلان انگشت اشاره مسئولان به سمت خزر گرفته شده است، اما فعالان محیط‌زیست و متخصصان مقابل این اشاره متولیان ایستاده‌اند.

به نظر می‌رسد این بار، کویر و فلات مرکزی برای سیراب شدن به خزر چشم دوخته‌اند، اما آیا فاجعه‌ای دیگر در راه است؟ از سالیان قبل بحران آب و تشدید آن در برخی مناطق کشور، فکر انتقال آب را در ذهن مسئولان ایجاد کرد تا بتوان از این طریق مشکل را برطرف کرد. اجرای طرح انتقال آب خزر به استان‌های مرکزی ایران دوباره با اعلام رئیس‌جمهور سر زبان‌ها افتاده است، طرحی که هنوز هم اماواگرهای بسیاری دارد.

مازندران؛ شوخی خطرناک با خزر

به اعتقاد کارشناسان و صاحب‌نظران مازندرانی، بی‌شک مطرح کردن چنین پروژه‌هایی نشان از عدم اطلاع و درک اکولوژیک نسبت به پهنه‌های طبیعی همچون بیابان، مرتع، جنگل و دریا دارد.

پروفسور عطاالله قبادیان سوادکوهی دانشمند و پژوهشگر علم زمین با بیان اینکه جابجایی آب فاجعه است زیرا دریای خزر توان اجرای طرح انتقال آب را ندارد می‌گوید: جابجایی آب فاجعه است و اگر قرار است این اتفاق بیفتند، نباید این کار از طریق دریاچه خزر باشد، بلکه دریای عمان به دلیل ارتباط با اقیانوس هند گزینه مناسب‌تری است.

محمد ثابت‌قدم استاد دانشگاه نیز از انتقال آب از خزر به دیگر مناطق ایران شبیه یک شوخی خطرناک یاد می‌کند و می‌گوید: بدون شک انتقال آب دریای خزر برای تأمین آب دیگر مناطق کشور چه ازنظر خدمات مهندسی و اقتصادی چه از نظر اکولوژیک و زیست محیطی یک عمل خطا و غیر قابل جبران و یک عمل مشکل آفرین در همه ابعاد آن برای سال‌های متمادی است.

وی ادامه می‌دهد: نخست آنکه از نظر مهندسی، وضعیت ژئوپلیتیک و ژئومورفولوژی خزر، انتقال آب بسیار بسیار پرهزینه است، چه‌بسا اگر ما بطری‌های آب‌معدنی را به مقدار میلیون‌ها میلیون تومان بخریم و در حوضچه‌ای خالی کنیم، هزینه‌اش بسیار اندک‌تر از این است که چنین کار خطایی را از نظر فنی، مهندسی و اقتصادی انجام دهیم. درواقع حتی از نظر اقتصادی هم این کار، خطا و غیرقابل‌جبران است و من را بیشتر به فکر مدل توسعه‌ای کشور روسیه و چین می‌اندازد، این کشورها در روش‌های خراب کردن محیط‌زیست و عملیاتی که معمولاً اثرات منفی چند سال بعد نمایان می‌شود شهره هستند، روسیه و چین آن‌چنان تیشه به ریشه ارکان محیط‌زیست جهانی می‌زنند که نه‌تنها خودشان را گرفتار می‌کنند که تمامی دنیا را متأثر از این آثار منفی می‌کنند. این نوع طرح‌ها و مدل‌ها، در قرن ۲۱ و حتی ۲۰ رد شده است.

علی‌محمد شاعری نماینده مردم بهشهر، نکا و گلوگاه در مجلس هم گفت: مگر خزر چقدر ظرفیت دارد؟ نامه مخالفت انتقال آب خزر به سمنان توسط ۴۰ نماینده شمال کشور امضاء شد. مازندران به آب خزر نیازمند است و اجازه نمی‌دهیم این آب منتقل شود.

گیلان؛ هشدار نسبت به نابودی اکوسیستم منطقه

سال‌هاست که آلودگی آب خزر، کاهش صید، بیکاری و کم‌فروغی معیشت، از دغدغه‌های عمده مردم گیلان به شمار می‌آید و اما اکنون عواقبی که انتقال آب خزر به سمنان می‌تواند به همراه داشته باشد، دلواپسی‌های آن‌ها را افزون کرده است.

زندگی مردم سه استان گیلان، مازندران و گلستان به امواج کاسپین پیوند خورده اما انعکاس اخبار طرح انتقال آب خزر به سمنان، نه‌تنها اهالی این ۳ استان، بلکه همه ایرانیانی که قلبشان برای سرمایه‌های ملی و محیط‌زیست مملکتشان می‌تپد را دل‌نگران کرده است. 

بعد از طرح اظهارات رئیس‌جمهور، هشت نفر از نمایندگان استان گیلان در مجلس شورای اسلامی به این صحبت‌ها واکنش نشان داده و گفتند اجازه این کار را هرگز نخواهند داد.

همچنین تاکنون کارشناسان بسیاری به خطرات انتقال آب خزر به کویر پرداخته و عواقب زیست‌محیطی آن را یادآور شده‌اند. دراین‌باره مدیر و مؤسس کمپین مخالفین انتقال آب خزر به کویر در تشریح محاسن و معایب انتقال آب خزر به سمنان اظهار می‌کند: این طرح محاسنی در بر ندارد و هر چه هست معایب است.

وی  می‌افزاید: نمی‌توان آب یک دریاچه را دستخوش تغییراتی این‌چنین کرد. دریاچه خزر همانند دریاچه‌های ارومیه و آرال بوده و تنها پهنه آبی آن گسترده‌تر است. بنابراین اگر طرح انتقال آب از خزر به مرحله اجرا برسد، سرنوشت دریاچه‌های ارومیه و آرال در انتظار خزر خواهد بود.

گلستان؛ نه کارشناسان به طرح انتقال آب خزر

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای گلستان هم درباره انتقال آب خزر اظهار کرد: انتقال آب از دریا در وزارت نیرو دارای نظام‌نامه و دستورالعمل است و در گام نخست اصلاً بحث موافقت یا مخالفت با اجرای آن وجود ندارد.

حسین دهقان افزود: انتقال آب خزر باید دارای طرح جامعی باشد که همه ابعاد موضوع در آن دیده شود؛ در اجرای طرح انتقال باید تأمین نیازهای مبدأ در درازمدت در اولویت قرار گیرد و در نقطه مقصد هم هیچ راهکار و منبعی برای تأمین آب به‌جز انتقال وجود نداشته باشد.

درحالی‌که دهقان بر انجام مطالعات جامع برای اجرای این طرح تأکید دارد اما عبدالرسول سلمان ماهینی یکی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه منابع طبیعی و علوم کشاورزی گرگان معتقد است انتقال آب خزر از هیچ جنبه‌ای توجیه علمی و کارشناسی ندارد.

ماهینی تأکید کرد: با برداشت ایران سایر کشورها هم می‌توانند مدعی استفاده از آب خزر باشند و در مدت کوتاهی شاهد خواهیم بود دریای خزر هم به سرنوشت دریاچه ارومیه مبتلا و خشک شود.

ماهینی بیشتر از تهدیدهای پیش‌ روی اجرای این طرح سخن گفت نکته‌ای که یکی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه گلستان آن را به گونه دیگری بیان می‌کند.

عبدالعظیم قانقرمه با بیان این‌که اگر بنده تصمیم‌گیر بودم با انتقال آب خزر به خارج از حوضه آبریز آن مخالفت می‌کردم  اظهار کرد: به اعتقاد من برداشت یک سانتیمتر از طراز آب خزر، تهدیدی برای این دریاچه محسوب نمی‌شود مگر آن‌که یکسری مخاطرات زیست‌محیطی به همراه داشته باشد که آن‌هم قابل‌حل است اما این انتقال به‌طورقطع و یقین بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی به همراه دارد که می‌تواند با یک تحریک دولت را وادار به عقب‌نشینی از اجرای طرح کند.

هرچند قانقرمه بر توجه دولت به بحران‌های پیش روی این انتقال تأکید دارد اما سید محسن حسینی  یک کارشناس حوزه آب درحالی‌که معتقد است بسیاری از اظهارنظرها در خصوص موضوع انتقال آب کارشناسی نیست و بیشتر مخالفت‌ها احساسی است درعین‌حال موضوع انتقال آب بین حوضه‌ای را توصیه نمی‌کند.

سمنانی‌ها چه می‌گویند؟

اما در استان سمنان اوضاع فرق می‌کند. نماینده سمنان، مهدی‌شهر و سرخه در مجلس درباره نگرانی‌های پیرامون انتقال آب دریای خزر و شائبه خشک شدن آن توضیح داد: حجم این دریا به‌اندازه‌ای نیست که به این راحتی‌ها کم شود تمام میزان برداشت آب برای سمنان ۲۰۰ میلیون مترمکعب است یعنی اگر آن را در قیاس با ظرفی که حجم آن ۵۰۰ سی‌سی است در نظر بگیریم، تنها یک سی‌سی از آن کاسته می‌شود. از طرف دیگر باید گفت دریای خزر به دریای سیاه راه دارد و تغذیه می‌شود.

احمد همتی درباره انتقال آب از دریای عمان نیز ابراز کرد: «ای سی» (مقدار املاح) آب خزر زیر ۲۰ هزار است و دریای عمان بالای ۶۰ هزار؛ به‌عبارت‌دیگر شیرین سازی آب دریای خزر یک‌سوم هزینه مالی کمتری در بردارد و لذا هزینه گزافی دراین‌بین صرفه‌جویی می‌شود.

علی رحیمی کارشناس مسائل اقتصادی سمنانی درباره این طرح می‌گوید: خزر به سمنان نزدیک‌تر است از سوی دیگر غلظت نمک کمتری از دریای عمان دارد و درنتیجه بهترین راه تأمین آب استان سمنان و فلات مرکزی استان محسوب می‌شود از سوی دیگر مقدار استحصال آب برای مرکز ایران آن‌قدر نیست که فعالان محیط‌زیست اظهار نگرانی کنند.

در جدول زیر برخی از اظهارات مرتبط با اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان نمایه شده است.

بنابراین گزارش به نظر می‌رسد این روزها که مردم سمنان چشم‌انتظار آب خزر هستند تا زندگی‌شان رونق گیرد و از دیگر سوی مردم سه استان شمالی کشور دل‌نگران آینده خویش و فرزندانشان هستند، نمی‌توان از کنار هشدارها و اظهارنظرهای کارشناسان بی‌اعتنا گذاشت.

هم‌اکنون سرنوشت گنجینه‌ای ارزشمند از موهبت خدا که سرمایه همه ایرانیان است در گرو تصمیمی مهم برای اجرایی شدن طرح انتقال آب خزر به سمنان است و نه‌تنها اهالی گیلان، مازندران و گلستان بلکه ملت ایران چشم‌انتظار تصمیم‌گیری صحیح هستند تا مصیبت زیست‌محیطی دیگری رقم نخورد.   

به‌زعم برخی کارشناسان این‌گونه طرح‌ها (انتقال آب خزر به سمنان) کارشناسی نیست و دستیابی به سود سرشار در اجرای آن حرف اول را می‌زند و پافشاری برخی پیمانکاران و مشاوران در کنار تسلیم وزارت نیرو و غفلت سازمان محیط‌زیست طرح‌هایی را که می‌توانست منجر به توسعه پایدار در کشور شود را منحرف کرده است.