به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، نهمین نشست از سلسله نشست‌های شهرسازی و معماری تحت‌عنوان بررسی توده و فضا در مسکن ایرانی به ریاست محمدسعید ایزدی معاون معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی و با حضور تعدادی از شهرسازان و معماران و انجمن‌های صنفی و حرفه‌ای در ساختمان دادمان وزارت راه و شهرسازی برگزار شد.

محمدسعید ایزدی معاون شهرسازی و معماری در این نشست ضمن اعلام این مطلب که نشست‌ها با هدف هم‌اندیشی و حصول نتیجه از موضوعات مختلف شهرسازی و معماری تشکیل می‌شود، گفت: اینکه برخی با تعیین برخی از ضوابط و در اجرا، تلاش کردند تا شهرها را یکسان‌سازی کنیم اتفاق ناخوشایندی است که متاسفانه تعمیم پیدا کرده و این موضوع نیز ادامه دارد.

دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران ادامه داد: در حال حاضر در روستاها نیز ضوابط ساخت، تغییر پیدا کرده و این فاجعه‌ای است که در ساخت و سازها شاهد هستیم.

ایزدی با اشاره به تشکیل کمپینی برای اصلاح برخی از ضوابط شهرسازی، ضابطه ۶۰-۴۰ را یکی از ضوابطی عنوان کرد که نیازمند بحث در گروه‌های تخصصی است. وی گفت: گفته می‌شود که نشست‌های تخصصی فراوانی در حرفه، در مورد ضوابط مختلف و از جمله ضابطه ۶۰-۴۰ در حال برگزاری است. به همین دلیل و به دلیل اهمیتی که نتایج این بحث و بررسی‌ها دارد، معاونت معماری و شهرسازی آمادگی دارد تا نقطه نظرات صاحبنظران و اهل حرفه را  در این مورد جویا شود.

معاون شهرسازی و معماری با اعلام اینکه آسیب‌شناسی جامعی از سوی حرفه  در سال‌های پیشین نیز انجام شد و نتایج آنها منجر به انجام مطالعه‌ای کلیدی در رابطه با شهرسازی و شیوه ساخت و ساز شد، خاطرنشان کرد: تعیین رابطه بین تفکیک زمین و جرم گذاری در آن از موضوعات مهمی هستند که نیازمند اصلاح در باره آنها هستیم.

وی از تشکیل شبکه‌ای برای اصلاحات طرح‌های توسعه و عمران خبر داد و گفت: موضوع تفکیک زمین یکی از موضوعات مهمی است که قرار است در این سلسله نشست ها در مورد آن بحث کنیم و در نهایت در باره آنها تصمیم‌گیری خواهیم کرد.

ایزدی بهره‌مندی از دستاوردهای مطالعات مختلف را در اینباره که در کتاب‌های مختلف و از جمله کتاب طراحی مجتمع‌های مسکونی منتشرشده، حائز اهمیت برشمرد و افزود: در نشست‌های مختلف و با رجوع به تجربیات سالیان پیشین و رویکردهای نوین، می‌توان راه‌حل‌هایی را پیدا کرد. بهر صورت  باید راه حل‌ها را در سه مقطع زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت در نظر گرفت و بر همان اساس نیز برنامه‌ریزی اصولی داشت.

وی تصریح کرد: کمپین تشکیل شده را که با هدف اصلاح در طرح های توسعه و عمران ایجاد شده را یاری کنید که با همفکری شما اهل حرفه و دانش می توان تغییرات بنیادین و رو به جلویی را ایجاد کرد.

ایزدی همچنین داشتن برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را برای ایجاد اصلاحات در تهیه طرح‌ها از رویکردهای معاونت معماری و شهرسازی عنوان کرد و گفت: امیدوارم در برنامه‌ای کوتاه مدت در ابتدا بتوانیم روندی را که دارد شهرها را به بی‌هویتی نزدیک می‌کند، کند کنیم و در میان مدت و بلندمدت اصلاحات مدنظر اهل حرفه را که بر پایه توجه به بوم و کیفیت بخشیدن به ساخت و ساز است در شهرسازی های آتی به کار ببندیم.

این مقام مسئول در پایان سخنان خود، اعلام کرد: اصلاح روش‌ها و شیوه‌های ناصحیح رویکردی است که دنبال می‌کنیم و در نظر داریم تا در طول زمان، ‌ ضمن بهره‌گیری از تجربیات گذشتگان و احترام نسبت به داشته‌های تاریخی خود در شهرسازی  و ساخت و ساز به راه‌حل‌هایی دست یابیم که علاوه بر داشتن تنوع و گونه‌گونی، کیفیت و توجه به بوم و اقلیم را نیز مدنظر قرار دهند.

جزئیات یک مطالعه در رابطه با ضابطه ۶۰-۴۰ در ایران و مروری بر تاریخچه آن

در این نشست همچنین مطالعاتی که در اینباره توسط برخی از گروه ها تهیه شد نیز برای حاضرین در نشست ارایه شد. بر اساس مطالعاتی که در این نشست مطرح شد، پیشینه توده‌گذاری بناهای مسکونی ایران به صورت ۴۰-۶۰ به این شرح بوده است که خانه‌های کارگری ابتدای دوره انقلاب صنعتی بیشتر در خدمت منافع صاحبان سرمایه بود تا اینکه مناسب حال ساکنان باشد. زیرا خانه ردیقی بودهند. انگلستان مابین ۱۸۳۰ تا ۱۹۱۴ با رشد سریع لند به واسطه صنعتی شدن جامعه از شعاع ۵ به ۱۵ کیلومتر، گزینه خانه سازی ردیفی به عنوان راه حل مطلوب توسعه سریع مطرح شد.

جستجوی الگوهای اولیه توده گذاری ۴۰-۶۰ در شهرهای مدرن ایران نشان می‌دهد که کارهای مسکونی اولین معماران درس خوانده خارج از ایران مانند وارطان هوانسیان، گورکیان و کیقباد ظفر با رعایت این ضابطه بوده است.

تمایل به توده گذاری یک تکه و فشرده در یک سمت زمین مسکونی از ویژگی های این نوع از ساخت و ساز است.

همچنین بر اساس این مطالعه در طرح جامع تهران و در متن طرح جامع، تصریح بر استقرار در منتهی‌الیه زمین وجود ندارد. ۴۰ درصد از قطعه به عنوان حیاط و توجه به فضای باز به جای توده در طرح جامع تهران مطرح شده است.

مصوبه شورای هماهنگی در شهرداری تهران در سال ۱۳۵۱ و تحقیقات میدانی عمدتا محل ساخت در ۶۰ درصد شمال ملک است که این نوع ضابطه ابتدا در شهرهای بزرگ وجود داشت و سپس به شهرهای کوچک و روستاها نیز تسری یافت.

وجه کیفی ضابطه ۴۰-۶۰ شامل استقرار توده ساختمانی در شمال قطعه تفکیکی است و وجه کمی آن اشغال سطح زمین به میزان ۶۰ درصد است.

بنا بر این گزارش، مطالعه فوق آثار الگوی توده گذاری ۶۰ درصد در آثار خرد اقلیمی،  

آثار خرداقلیمی الگوی توده گذاری ۶۰ درصد

۱. پیدایش پلان عمیق

همجواری توده‌ها در توده‌گذاری‌های ردیفی به ناچار، وجه نورگیر توده را از دو سمت جانبی محدود می‌کند. طبعا در وسط پلان عمق نسبی نورگیری زیاد خواهد شد.

افزایش عمق پلان، تهویه و نورگیری را در میانه فضا با مشکل مواجه می‌کند و منجر به ایجاد راه‌حل‌هایی نظیر نورگیر سقفی و تهویه از میان پلان می‌شود.

کارآیی نورگیرهای سقفی به واسطه افزایش ارتفاع بنای مجاور و سایه اندازی بنای مجاور ممکن است کاهش پیدا کند.

عقب نشینی کلی نما به صورت حیاط های باریک جلویی با بالکن های تو رفته، تا حدی اثر پلان عمیق را کم می کند.

در اقلیم معتدل و مرطوب پلان عمیق به جز نور با معضل شدید دیگری یعنی تهویه میانه پلان نیز مواجه است.

در اقلیم گرم و خشک بخش های عمقی پلان در فصل سرد، گرمای طبیعی را بسیار کم دریافت می کند.

در اقلیم گرم و مرطوب ضرورت مقابله با آفتاب مستقیم نیاز به بازشوهای کمتر را مطرح می کند که در نتیجه، مجموعا بازشوی موثر نمای اصلی، کاهش می یابد. با توجه به ضرورت تهویه در عرض پلان، می توان گفت که پلان عمیق در این اقلیم، معضل شدیدتری از دیگر اقلیم ها ایجاد می کند.

۲. افزایش پوسته و سطح تماس خارجی ساختمان با خرد اقلیم حفاظت نشده (در قیاس با خانه حیاط مرکزی)

در این اثر شاهدیم که مجاورت توده از دو سمت با هوای محیط خرد اقلیم حفاظت نشده است.

همچنین با افزایش ارتفاع ساختمان، پوسته ساختمان بلندتر از چهارطرف در مجاورت اقلیم حفاظت نشده قرار می گیرد.

در اقلیم گرم و خشک، افزایش پوسته به ویژه در سمت آفتاب گیر، شرایط محیطی را کاملا حادتر می کند. بنابراین پیش آمدگی های سمت حیاط در توده گذاری ۴۰-۶۰ اثر منفی مزبور را تشدید می کند لذا اثر تخلخل با ایجاد سایه می تواند مثبت باشد.

در اقلیم سرد افزایش پوسته مجموعا منفی است. این اثر منفی در جبهه شمالی، مشکل سازتر است زیرا در این زمین ها، نمای شمالی دارای بازشو است و در عین حال از آفتاب نیز بهره مند است.

۳. نمای اصلی در معرض جریان باد قرار می‌گیرد

در توده گذاری منفصل امکان جریان هوا در تمام اطراف ساختمان وجود دارد و بسته به قوانین از سه یا چهار طرف امکان تهویه فراهم است.

در توده گذاری حیاط مرکزی این امکان از هیچ طرف فراهم نیست که البته در مورد بادهای بسیار سرد و گرم، ویژگی مثبتی است.

در توده گذاری ۴۰-۶۰ با توجه به شکل استقرار و ضوابط آن، در نمونه های جنوبی ساز از دو طرف و در نمونه های شمالی ساز از یک طرف، این امکان موجود است.

در میان اقشاری که همچنان تجربه زندگی در فضای آزاد را با خود دارند، برخورداری از جریان هوا، حتی در فصول سرد، حیاتی است. از این لحاظ، توده‌‌گذاری ۴۰-۶۰ وجه منفی زیادی نسبت به توده گذاری گذشته دارد.

در جاهایی که باد مطلوب حدودا شمالی- جنوبی باشد، ساختمان های ۴۰-۶۰ نسبت به توده گذاری های فشرده مانند حیاط مرکزی دارای مزیت هستند.

اگر باد مطلوب شرقی- غربی یا نزدیک به آن باشد، در حالت عادی که نما مسطح و خانه های در یک ردیف هستند، استفاده از آن نیاز به تمهیدات خاصی در طرح نما یا پس و پیش رفتگی آن دارد.

اگر باد نامطلوب منطقه، حدودا شمالی- جنوبی باشد مقابله با آن در این بناها، بسیار دشوارتر است و تمهیدات زیاد و از دست دادن مزیت نورگیری یا منظر را ضروری می سازد.

اگر باد نامطلوب در جهت شرقی- غربی باشد مقابله با آن از منظر اقلیمی، آسان تر است.

در اقلیم‌های مرطوب، عدم امکان تهویه دوطرفه، در زمین های شمالی ساز، یک معضل اساسی است.

۴. وسعت زیاد فضای باز خرداقلیمی (بین توده ساختمان های طرفین گذر(

در مورد ایجاد جریان‌های موضعی هوا در اثر اختلاف دما، فضای سمت کوچه‌ها، قابلیت کمتری برای ایجاد جریان هوا دارد.

پوشش گیاهی در کوچه و یا حیاط ها، می تواند آثار وسعیت فضای باز خرداقلیمی را بهسازی کند. از نظر جریان هوا ایجاد خرداقلیم های سایه دار به صورت متناوب یا پیوسته می تواند جریان هوای زیادی را ایجاد کند. این موضوع در کوچه بیشتر از حیاط ها تاثیر دارد.

افزایش عرض کوچه ها در تشدید آثار خرداقلیمی این وضعیت، اثر زیادی دارد.

آثار ادارکی توده گذاری ۶۰ درصد

۱. ایجاد یک دیواره شهری چند طبقه در جنوب و یک بدنه یک طبقه در شمال کوچه

با توجه به اینکه بدنه جنوبی کوچه همواره از دو طبقه بیشتر است و در بدنه شمالی دیواره حیاط دیده می شود در مقایسه با کوچه های محلات سنتی و کوچه های شهری متداول اروپایی فشای کوچه از یک طرف سنگین تر دیده می شود.

نکات مهم در این نوع نگاه به اثرات ضابطه ۶۰ درصد؛

-پرهیز از برخوردهای احساسی (طراحانه-معمارانه) و نزدیک شدن به واقعیت

-توجه به شهرهای مختلف ایران با زمینه های گونه گون (مساله فقط تهران نیست)

-دیدن وجوه و ابعاد مختلف اثرات ضابطه

-نزدیک شدن به دارو و راه حل های اثربخش تر همراه با شناخت نسبت به اثرات جانبی هر دارو

آثار رفتاری الگوی توده‌گذاری ۶۰ درصد

۱. تفاوت رفتار فضایی- کالبدی عابرین و ساکنان نسبت به بدنه شمالی و جنوبی (امنیت، آسیب زدن به دیوار، مزاحمت و...)

تفاوت وضعیت کالبدی دو سمت کوچه منجر به تشکیل قرارگاه های رفتاری متفاوت در دو سمت کوچه می شود. مثلا در سمت جنوبی و مجاور دیوار حیاط نظارت کمتر از سوی خانه مجاور کوچه، محیط را برای رفتارهای ثابت و گاه ناهنجار مساعدتر از وجه شمالی می کند که از نمونه های آن می توان به پارک وسایل نقلیه شخصی، کثیف شدن پشت دیوار، بازی بچه‌ها و ... اشاره نمود.

فعالیت های اجتماعی و تجمع برای مراسم در کوچه نیز در سمت حیاط ها بیشتر اتفاق می افتد.

انباشین زباله برای بردن توسط شهرداری نیز در پشت دیوار حیاط ها و باغچه های کنار آنها، بیشتر اتفاق می افتد.

۲. کاهش تعداد کاربری های حیاط جلو

استقرار ردیفی توده ها و اثر اشراف بر حیاط های همسایه، عبوری شدن حیاط های کنار کوچه (پارکینگ و عبور برای رسیدن به توده) و در منظر دید بودن کل یا بخشی از حیاط کوچه با باز شدن درب، موضوعاتی است که باعث کاهش کاربری های خصوصی تر حیاط می شود (فعالیت های اجتماعی- خانوادگی)

در عین حال حیاط خانه های شمالی، به دلیل اتصال بیشتر به کوچه و انعطاف پذیری بیشتر (امکان تغییرات موقت مانند سقف زدن) برای مراسمات اجتماعی قابلیت بیشتری را عرضه می کنند.

با افزایش ارتفاع توده خانه های شمالی ساز، افزایش ارتفاع ساختمان های مجاور و نیز افزایش ارتفاع ساختمان های روبه روی زمین های شمالی، با توجه به تحت نظارت دیگران حس شدن حیاط، حس مالکیت و قلمرو نسبت به حیاط جلویی کم می شود و فعالیت های خصوصی تر حیاط به شدت کاهش می یابد.

تجمع افراد غریبه در یک مجموعه آپارتمانی، مشاع شدن حیاط در آپارتمان نشینی و به ویژه مالکیت و قلمرو نسبت به حیاط جلویی کم می شود و فعالیت های خصوصی تر حیاط به شدت کاهش می یابد.

تجمع افراد غریبه در یک مجموعه آپارتمانی، مشاع شدن حیاط در آپارتمان نشینی و به ویژه مالکیت اتومبیل از سوی اکثر خانواده ها، حیاط جلویی را به پارکینگ و رمپ پارکینگ تبدیل می کند و باعث تشدید کاهش فعالیت های کیفی زندگی در حیاط می شود.

۳. کاهش محرمیت صوتی فعالیت در فضای باز

۴. کاهش یا فقدان محرمیت بصری، اشراف

۵. کاهش امنیت و حفاظت حیاط

۶. تغییر شکل توده ساختمانی در سمت حیاط

آثار فنی الگوی توده گذاری ۶۰ درصد

معضل پی های جانبی، مساله گودبرداری برای ساخت و ساز جدید، امکان دفع آب باران صرفا از یک طرف بام و آسیب‌های مرتبط با شرایط غیرمترقبه.