مقدمه
گستردگی سرزمین ، بعد مسافت ، پراکندگی مراکز جمعیتی ، ناهمواری های طبیعی و مشکلات دسترسی خطوط حمل ونقل زمینی ودریایی از جمله عواملی است که موجب گردیده است جابجایی هوایی موجب گردیده است جابجایی هوایی مسافر و کالا در ایران به عنوان یکی از سریع ترین و ایمن ترین و مناسب ترین اشکال حمل و نقل مورد توجه قرار گیرد .
حمل و نقل هوایی سهمی عمده در توسعه اقتصادی کشورها دارد ، به نحوی که غالباً به عنوان یکی از شاخصهای رشد و توسعه مردم توجه قرار گیرد.توسعه حمل و نقل هوایی با بهبود خدمات فرهنگی واجتماعی ، بسط فعالیتهای اقتصادی ، افزایش سطح اشتغال منطقه ای وگسترش در گردشگری درارتباط می باشد. توسعه ترابری هوایی نه تنها به عوامل طبیعی و اقتصادی و اجتماعی وابسته است بلکه تصمیمات سیاسی ، حقوقی و اعمال ضوابط و مقررات مالی و اجرایی درآن نقش تعیین کننده دارد. بهمین دلیل بازنگری در قانون گزاری ها و حذف بسیاری از مقررات دست وپا گیراداری ، همواره یکی از عوامل بسط فعالیت های شرکت هواپیمایی در سراسر جهان بوده است . اکنون سرعت تغییرات و پیشرفت تکنولوژی هواپیمایی به گونه ای است که ارزیابی مکررآن ، هماهنگ با توسعه تکنولوژی صنعت هواپیما یی ، در برنامه ریزیهای زیربنایی اجتناب ناپذیز می نماید .
تاریخچه حمل و نقل هوایی
از 17 دسامبر 1930 که نخستین ماشین پرنده را برادران رایت به پرواز در آوردند ، تا مدت 30 سال این وسیله نقلیه مراحل تکامل خود را می پیمود . هر چند این وسیله گاهی برای جایجایی محموله های پستی مورد استفاده قرار می گرفت . در سال های بعد ، استفاده از هواپیمای کوچک برای انجام ماموریتهای شناسایی و کاربردهای نظامی و انجام فوریتهای پزشکی و مبارزه با آفات زراعی و نقشه برداری هوایی و اکتشافات معدنی تریجاً رواج بیشتری یافت . روند تکامل این وسیله نقلیه به هر گونه ای است که می توان ادعا کرد امروزه بسیاری از پیشرفت های حاصله در تکنولوژی مواد و مصالح صنعتی در پرتو نوآوریها ی صنعت هوانوردی به دست آمده تا صنایع دیگر با رفع نواقص و توسعه و تکامل روزافزون این وسیله ، مردم به تدریج هواپیماها را به وسیله ای سریع و ایمن و شیوه ی جدیدی از ترابری شناختند . ازآن پس انجام مسافرتها ی هوایی روز به روز توسعه یافت . در این راستا تعداد مسافران هوایی از ، 58 میلیون نفر در سال 1958به 1000 میلیون نفر در سال 1988 فزونی یافت ، چشم اندازه توسعه فعالیت هواپیمایی جهان به صورتی است که این صنعت برنامه توسعه بلند مدت خود را براساس 4 میلیارد نفر مسافر در 30 سال آینده تنظیم و ترسیم نموده است .
در سال 1306 که به موجب امتیاز ویژه ای که تصویب مجلس شورای وقت رسید ، خطوط هواپیمایی یونکرس آلمان واگذار شد . سال 1317 به شرکت هواپیمایی لوفت هانزا که هواپیمایی آن ماهی یکبار از برلین به کابل پرواز می کردند ، اجازه داده شد در تهران فرود آیند . به تدریج با ازدیاد تعداد مسافر و بسته های پست هوایی و عضویت ایران درسازمان بین المللی هواپیمایی کشور ، سایر شرکت های معتبرهواپیمایی خارجی نیز ضمن انعقاد قراردادهای حمل و نقل هوایی در کشور ما خطوط هوایی دایر نمودند. طی مدت مذکور ایران از داشتن خط و هواپیمایی منظم محروم بود ، لیکن با تاسیس خطوط هواپیمایی منظم محروم بود ، لیکن با تاسیس دو شرکت ایرانی ، به نام های شرکت هواپیمایی ایران و شرکت هواپیمایی پارس ، نخستین پروازهای ملی به نقاط داخلی و کشورهای مجاور دایر شد .
دراردیبهشت سال 1337 با ادغام دو شرکت مذکور به موجب قانونی که تصویب مجلس گذشت شرکت هواپیمایی ملی لیران هما با حمایت مالی دولت تاسیس و وظیفه حمل و نقل هوایی مسافر وبار دراختیار آن قرار گرفت . این شرکت با توسعه و تجهیز روزافزون ناوگان خود علاوه بر خطوط داخلی، به اغلب کشورهای جهان خطوط پروازی دایر نمود. در سال 1361 با توجه به تقاضای روزافزون توسعه حمل و نقل هوایی داخلی و خارجی کشورها شرکت خدماتهوایی کشور (آسمان) با ادغام سه شرکت هوایی کوچکتر ، تاسیس گردید . در سال های بعد از انقلاب اسلامی اجازه فعالیت و جابجایی مسافر و بار به شرکت های حمل و نقل هوایی غیر دولتی نیز داده شد . این شرکت ها مسوولیت تدارک هواپیما ، از طریق خرید یا اجازه و حمل و نقل مسافر و بار در مسیرهای پرواز داخلی و بین المللی ، را بر عهده گرفتند.
سازمان هواپیمایی کشور
در سال 1328 قانون تاسیس سازمان هواپیمایی کشور از وزارت بود . در سال 1335 به وزارت جنگ گشت و مجداداً به عنوان سازمانی مستقل درآمد که عامل حاکمیت دولت بریکی ازبخش هایحساس و مهم صنعت حمل و نقل هوایی کشور محسوب می گردد. سازمان هواپیمایی تحت پوشش وزارت راه و ترابری قرار گرفت و رئیس آن با سمت معاون وزیر راه و ترابری منصوب گردید. این سازمان به منظور کنترل فضای کشور و تامین ایمنی پروازهواپیمای خارجی و داخلی و برقراری ارتباط هوایی داخلی و برون مرزی ، ضمن رعایت استانداردها ی توصیه شده ایکائو ، مقررات و استانداردهای ملی هوانوردی ، ایمنی و زمینی ، تامین و نصب و نگهداری دستگاه ها و سیستم های ارتباطی ناوبری هوایی ، راداری ، روشنایی باند ، فعالیت های امنیتی ، ساخت و توسعه فرودگاه ها و تسهیلات و تجهیزات فرودگاهی ، ساخت و مونتاژ ، تعمیر و نگهداری ، خرید و اجاره هواپیماها ، تنظیم شبکه پروازهای داخلی و خارجی و بین المللی ، آموزش کارکنان ورزیده و راقبت پرواز و هواشناسی و اهتمام به توسعه شرکت های حمل و نقل هوایی ، به منظور تامین نیازمندی های ترابری هوایی بین المللی و داخلی مسافر و بار و محموله های پستی رابرعهده گرفت .در سال 1357 همگام با گسترش دامنه تحولات هوانوردی بین المللی ، به منظور اقتصادی کردن سرمایه گذاریها در شبکه فرودگاهی کشور وظایف مربوط به ساخت ، توسعه ، تجهیز، اداره و نگهداری فرودگاه ها از سازمان هواپیمایی کشوری منتفی ودراختیارشرکت فرودگاهی کشور قرارگرفت . تشکیلات تفصیلی آن سازمان نیز ، با هدف ارتقاء بهره وری و انقباض تشکیلاتی و ایجاد شتاب بیشتر درگردش امور و انجام وظایف اصلی برنامه ریزی هوانوردی و تدوین استانداردهای ملی مورد بازبینی اصولی قرار گرفت. از نقطه نظر پوشش خدمات حمل و نقل هوایی ایمن ، این سازمان به منظور تامین نیازمندیهای هوایی داخلی ، فعالیت 17 شرکت حمل و نقل داخلی ، فعالیت 17 شرکت حمل و نقل خارجی ، ایجاد 3 شرکت فرودگاهی و 3 باشگاه هوانوردی ، 8 مرکز آموزش هوانوردی و 437 دفتر خدمات مسافرت هوایی و 6 شرکت خدمات کارگزاری هوایی را صادر نموده همچنین در مورد صدور گواهینامه های لازم برای ثبت هواپیماها ، صلاحیت خدمه پروازی ، تا بلیط هواپیماها و کارگاه های تعمیراتی هواپیما و طراحی و ساخت هواپیما اقدام های موثری انجام داده است . بررسی حوادث و سوانح هوائی در انطباق و با رعایت کامل مقررات و استانداردها ،راه اندازی دوره پزشکی هوائی و تشکیل شورای پزشکی هوانوردی به منظور بررسی وضعیت جسمانی
خلبانان و کنتولرها ،از دیگر اقدامات این سازمان محسوب میگردد.شرکت حمل و نقل هوائی ایرانی دارای مجوز شامل :شرکت هوا پیمائی جمهوری اسلامی ایران ،آسمان ،ایران ایر تور کاسپین،ماهان ایر کیش ایر ،بن ایر ،فراز قشم،شرکت حهل ونقل نفتایران،|یام و سفیران می باشند.علاوه بر آن با توجه به انعقاد 64 موافقتنامه دو جانبه حمل و نقل هوائی میان جمهوری اسلامی ایران و سایر شورها ،تجارت خدمات هوائی میان این کشورها و ایران آغاز گردید.بر اساس این قرار داد تاکنون به 17 شرکت حمل ونقل هوائی خارجی اجازه فعالیت به منظور جابجائی مسافر وبار بین المللی ،داده شده است.قابل ذکر است که خدمات زمینی فرودگا ه ها ،اعم از هند لیگ یا خدمات مسافری توسط شرکت های داخلی انجام می شود.علاوه بر آن ارائه خدمات کمترینگ،خدمات چارتری و هتل داری را نیز میتوان بر زمره خدمات جنبی ارائه شده به وسیله این شرکت ها بر شمرد .همچنین تعداد 437 دفتر خدمات مسافرت هوائی در سراسر کشور ،علاوه بر دفاتر فروش بلیط شرکت های حمل و نقل هوائی ،خدمات فروش بلیط را ارائه می نماید.
امکانات و ظرفیت ،تاسیسات زیر بنایی،بسط فعالیت های حمل و نقل هوائی به صورتی است که تا پایان سال 1375 تقریبن در تمام شهرهائی که از جمعیت کافی و مناسب بر خوردار بوده اند ،فرودگاه احداث گردیده است .بر اساس اطلاعات موجود تا این تاریخ مجموعا"371مکان به صورت باند های پروازی و فرودگاههای غیر نظامی و نظامی در سطح استان های کشور وجود دارد.از این تعداد ،بالغ بر 193 نقطه به صورت فعال یا نیم فعال مورد بهره برداری عملیات پروازی غیر نظامی قرار دارد . همچنین کنترل عملیات پروازی در فرودگاهها و نظارت بر اجرای صحیح استاندارد هابر عهده سازمان هواپیمائی کشوری است.مدیریت عبور و مرور هوایی با اجاد 460 و 261 نو تیکال مایل مسیرهای هوایی داخلی و بین المللی را در 17 ارتفاع مختلف در فضای کشور و در چار چوب 67 کریدور هوایی ، از طریق ایجاد یک مرکز کنترل فضای کشور (با هفت بخش ) و ایجاد 16 پایانه هوایی در محدوده فضای فرودگاه های تهران ،مشهد ،شیراز،اصفهان ،بندر عباس بوشهر،تبریز،زاهدان،کرمان، یزد،رشت،ارومیه ،کرمانشاه ، اهواز ،نوشهر،رامسر و امکانات برج کنترل در 44 فرودگاه عبور و مرورو نشست و برخاست هواپیماها را به منظور اجتناب از برخورد با یکدیگر ،با سایر موانع انجام می دهد. هم اینک 58 فرودگاه کشور قابلیت پذیرش عملیات پروازی هواپیما های تجاری را دارا هستند. وظیفه بهره برداری و نگهداری از 43 فرودگاه بر عمده شرکت فرودگاه های کشور و 15 فرودگاه دیگر در اختیارسایر دستگاه های دولتی و نیمه دولتی قرار دارد. تعداد 20 فرودگاه نیز در حال مطالعه و احداث است . از این تعداد 4 فرودگاه در سال 1377 و بقیه تا پایان سال 1380 به بهره وری کشور نیز فعالیت های موجود در سطح 20 استان کشور پراکنده اند. علاوه براین برخی از شهرستان ها را نیز این فرودگاه ها تحت پوشش دارند. فرودگاه ها درحال بهره برداری ، مجهزبه امکانات بخش زمینی و هوایی ازجمله باند ، تاکسی وی، پارکینگ هواپیما ، وسایل ایمنی زمینی ، روشنایی باند ، پایانه زمینی ، پارکینگ اتوموبیل و تسهسلات فرودگاهی ناسب جهت ارائه خدمات برای جابجایی مسافر و بار نظیر تسمه نقاله ، دستگاه کنترل ، سیتم اعلان پرواز و موارد نظیر می باشد .
ظرفیت فرودگاه های در حال بهره برداری به لحاظ پذیرش نوع هواپیما ، شامل : فرودگاه مناسب پذیرش هواپیماهای پهن پیکر،تعداد 30 فرودگاه مناسب پذیرش هواپیماهای بدنه متوسط وتعداد 43
فرودگاه برای پذیرش هواپیماهای بدنه باریک می باشد. از مجموع فرودگاه های موجود ، تعداد 5 فرودگاه مهرآباد ، مشهد ، شیراز ، اصفحان ، و بندرعباس از حیث درجه بندی و انطباق با استانداردهای ایکائو بین المللی محسوب می شوند. تعداد 17 فرودگاه ، زاهدان ، تبریز ، کرمان ، بوشهر ، اهواز ، رشت ، آبادان ، کیش ، لار ، لامرد، رفسنجان ، یزد ، پیام ، قشم ، سیرجان ، کرمانشاه وساری دارای مرزهای هوایی بین -المللی می باشند . در این مراکز استان جابجایی مسافر و بار به نقاط خارج از کشور ، از جمله کنترل گذرنامه وگمرک وجود دارد . فرودگاه های امام مینی ( ره ) و سرخس بین المللی و دارای مرز هوایی بین المللی هستند .
حمل و نقل هوایی مسافر داخلی
بررسی سهم ناوگان هوایی کشور در امر جابجایی مسافر و بار مستلزم ارزیابی ظرفیتهای عرضه شده در مقابل تقاضای استفاده ازاین ظرفیتها است . ارقام عملکرد سال 1375 شرکتهای هواپیمایی کشور در پروازهای داخلی حاکیست که طی دهه گذشته قریب 2.2 برابر شده است . این شرایطی است که طی دوره ی مذکور تعداد نشست و برخاست هواپیماها 1.6 برابر تعداد صندلی مسافری مسافری هواپیماهای جمهوری اسلامی 1.3 بربر افزایش نشان می دهند. میزان جابجایی مسافر و بار داخلی در کلیه فرودگاه های کشور در سال 1376 به 8865176 نفر و 33557 تن بار افزایش یافت ، و تعداد نشست و برخاست هواپیماههای تجاری نیز بالغ 79842 پرواز گردید . این در شرایطی است که ظرفیت بالقوه جابجایی مسافر در فرودگاه های کشور حدود 50 میلیون نفر برآورد شده است.