این مسئله از تراکم و فشردگی زیاد جمعیت در مقیاس محدودی از فضا برمی‎خیزد که بر هر جنبه از زندگی کلان‎شهری از مسکن گرفته تا آموزش تأثیر می‌‎گذارد. البته، شدت این مسئله به منطقۀ شهری و نوع کاربری‎های غالب در آن و نوع غالب سامانۀ حمل‌و‌نقلی هم بستگی دارد. تامین وسائط حمل‌ونقل عمومی بخشی از حقوق اجتماعی شهروندان است که باید حکومت‌ها به‌ویژه در سطح محلی نسبت به آن پاسخ‌گو باشند. تامین این حقوق می‌تواند با کیفیت‌های مختلفی صورت گیرد. روشن است که ارائه خدمات حمل‌ونقل به قیمت تحقیر و اتلاف‌ وقت شهروندان، فاصله گرفتن از عموم ارزش‌های اجتماعی و انسانی‌ای است که جوامع برای رسیدن به آن‌ها می‌کوشند. از سوی دیگر حفظ محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب آن هم بخشی از حقوق شهروندی است. حفظ محیط‌زیست به‌ویژه از جمله حقوقی است که بیشتر متعلق به نسل‌های آینده است و نسل‌های کنونی باید به فکر آن باشند. پس باید به دنبال وسیله و سازوکاری بود که هم در آن کرامت انسانی افراد حفظ شود و هم با محیط‌زیست سازگار بوده و دوست‌دار آن باشد. به عبارت دیگر هدف باید فراهم آوردن وسیله حمل‌ونقل عمومی‌ای باشد که دوست‌دار مشتری و دوست‌دار محیط‌زیست توامان باشد. نگاهی به تجربه سایر کشور‌ها هم نشان می‌دهد که چنین وسیله‌ای از مدت‌ها پیش در خدمت انسان‌ها است: حمل‌ونقل ریلی. این نوع از حمل‌ونقل از نظر اقتصادی به صرفه است، کیفیت خوبی می‌تواند داشته باشد و در انواع برقی آن می‌تواند آلودگی کمتری تولید کند. از سوی دیگر ایمنی بیشتری نسبت به سایر وسایل حمل‌ونقل دارد.

۲. وسائل حمل‌و‌نقل را باید بر اساس اهداف، منابع و مقتضیات استفاده کرد. برای مسیرهای کوتاه درون‌شهری با توجه به هزینه‌های حمل‌ونقل ریلی، می‌توان از حمل‌ونقل ماشینی استفاده کرد، اما اگر قرار باشد نظام حمل‌ونقل مورد نظر ما وسعت گسترده‌ای را تحت پوشش قرار دهد، مثلا یک مجموعه شهری یا ابرشهر و اقمار آن، با توجه به صرفه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی اولویت با حمل‌ونقل ریلی است. بنابراین باید با توجه به ارزش‌ها، حقوق و امکانات دست به اولویت‌بندی زد. با انتخاب حمل‌و‌نقل ریلی می‌توان درونِ شهر و برون شهر را به همدیگر اتصال داده و ضمن صرفه‌جویی‌ اقتصادی و زیست‌محیطی، ریسک‌های مرتبط با حمل‌و‌نقل ماشینی را که متاسفانه در کشور ما بسیار بالاست، کاهش داد. تصادفات و حوادث وحشتناک و دلهره‎آور خودرویی و موتوری و کشته‎‌ها و زخمی‎های ناشی از آن‌ها در هرسال چند‌ده‎هزار ایرانی را نیست و نابود می‌‎کند. آنچه در این میان تکان‎دهنده است این که بخش عمده‎ای از فوت‎شد‎گان تصادفات را مردان سرپرست خانوار تشکیل می‌‎دهند و آسیب‎پذیر‌ترین گروه از بازماندگان تصادفات نیز کودکان هستند. از سوی دیگر از منظر اجتماعی هم استفاده از حمل‌ونقل ریلی فضاهای بیشتری را برای تعاملات انسانی نسبت به خودروهایی که فقط به سرنشینان فضای نشستن می‌دهد، فراهم می‌کند.

۳. نگاهی به تجربه کشورهای توسعه‌یافته و استفاده آن‌ها از ابزار کارآمد حمل‌و‌نقل ریلی نشان می‌دهد که می‌توان با این ابزار، مانع از تخریب بیشتر شهر‌ها شد و با تخصیص فضایی اندک، کارایی بسیاری را انتظار داشت. کشورهای توسعه‌یافته و حتی در حال توسعه از حمل‌ونقل ریلی درون ‏و برون شهری به خوبی استفاده کرده‌اند. نگاهی به طول ریل‌های ‏کشورهای مختلف می‌تواند حتی شاخص خوبی برای سنجش سطح توسعه‌‏یافتگی آن‌ها باشد. به عبارت دیگر میان طول خطوط راه‌آهن و توسعه‌‏یافتگی رابطه مستقیمی برقرار است. در کشورهای توسعه‌یافته، مانند ‏انگلستان و آلمان میان سیاست‌های شهرسازی و سیاست‌های حمل‌و‏نقل عمومی پیوند کاملی برقرار است و توزیع جمعیت و استقرار آن برای ‏سکونت و کار با تامین خدمات حمل‌و‌نقلی هماهنگی مناسبی دارد. ‏بخش عمده‌ای از خدمات حمل‌و‌نقلی توسط خطوط ریلی ارایه ‏می‌شود و شهروندان می‌توانند در سطحی گسترده از خدمات این خطوط ‏استفاده کنند. ‏

۴. حمل‌ونقل عمومی نوعی کالای عمومی است، بنابراین وظیفه دولت ملی و محلی است که نسبت به تامین آن اقدام کند. در این میان، در کلانشهرها به واسطۀ گردآمدن شمار زیادی ‏از افراد در شهرهای بزرگ مسئله چگونگی تامین کالاهای عمومی به عنوان موضوعی مهم و حیاتی مطرح می‌شود. تامین کالای عمومی هزینه‌هایی دارد که باید از سوی همگان پرداخت ‏شود؛ در این فرآیند برخی شهروندان به ناگزیر مجبور به پرداختن هزینه‌های بیشتر یا تمامی هزینه به نفع سایر شهروندان می‌شوند. برای مثال ‏برای حرکت راحت و سریع خودرو‌ها در خیابانی قدیمی، مهندسان پیشنهاد تعریض خیابان را به شهرداری می‌دهند و شورای شهر به نمایندگی ‏از سوی شهروندان با این تصمیم موافقت کرده و از شهردار می‌خواهد که خیابان را تعریض کند. این تصمیم به معنای نابودی و تخریب تمامی ‏خانه‌ها، فعالیت‌ها و فروشگاه‌هایی است که در دو طرف خیابان قدیمی قرار گرفته‌اند. به‌این ترتیب برای داشتن خیابانی بزرگ‌تر با هدف حرکت ‏آسان‌ترِ ترافیک، باید خانه و مغازه عده‌ای دیگر را تخریب کرد. این دایره باطلی است که شهرهای ما گرفتار آن شده‌اند و هر روز بیشتر از پیش ‏فضاهای حیاتی و اجتماعی خویش را قربانی خودرو می‌کنند. حمل‌ونقل ریلی به صرفه‌تر از احداث خیابان‌ها و بزرگراه‌های پرهزینه و خطرناک است. همچنین اگر حمل‌ونقل پایدار را به عنوان یک هدف قبول کنیم، به نظر می‌رسد حمل‌ونقل ریلی با این هدف سازگاری بیشتری دارد. زیرا هدف از ایجاد سامانۀ حمل‎ونقل پایدار، کسب اطمینان از درنظرگرفتن عوامل زیست‎محیطی، اجتماعی و اقتصادی در تصمیم‎گیری‎های مرتبط با فعالیت‎های حمل‎ونقل است و از این منظر نوع ریلی بر انواع دیگر برتری دارد.

 

 

حسین ایمانی جاجرمی*رییس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی

پایگاه خبری وزارت راه وشهرسازی