ایران نیز در 3 سال اخیر به دنبال فراهم کردن زمینه‌های جذب سرمایه‌های خارجی در صنعت ریلی بوده است و در این مسیر برنامه‌ریزی‌های زیادی از سوی راه‌آهن انجام شده است. مرکز تحقیقات راه‌آهن نیز در گزارشی به بررسی روش‌های تامین مالی برای پروژه‌ها در دنیا، به‌ویژه پروژه‌های ریلی پرداخته است. در این گزارش جذب سرمایه خارجی به‌عنوان یکی از روش‌های مورد استفاده کشورهای خارجی مطرح شده است که به تشریح آمار و بررسی بخشی از آن پرداخته‌ایم.


ایجاد شبکه حمل‌ونقل کارآ همواره به‌عنوان یک عامل زیربنایی مهم برای توسعه اقتصادی مدنظر بوده است. حمل‌ونقل ریلی بیشتر در تامین منابع مشکل دارد تا مدیریت، بنابراین باید به تامین منابع بخش حمل‌ونقل ریلی توجه بیشتری شود. در اکثر کشورها نیز مباحث زیرساختی و سرمایه‌گذاری کلان حمل‌ونقل ازسوی دولت‌ها انجام می‌شود.مرکز تحقیقات راه‌آهن در گزارشی کارشناسی ضمن بررسی این روش‌ها، روش‌های مورد نظر در کشورهای مختلف توسعه‌یافته و در حال توسعه را بررسی کرده است.با توجه به وضعیت خاص کشورهای در حال توسعه و بحران مالی در این کشورها امکان تامین سرمایه مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های بزرگ به‌راحتی فراهم نمی‌شود، بنابراین انتخاب روش تامین مالی مناسب در مورد پروژه‌ها و طرح‌های زیربنایی مساله مهمی است.این گزارش می‌افزاید: در برخی از پروژه‌ها با حمایت‌ها و اعتبارات دولتی می‌توان وجوه مورد نیاز را تامین کرد، اما در پروژه‌های مهم و زیرساختی مورد نیاز کشور، امکان تامین وجوه کامل آن ازسوی دولت فراهم نیست. در ضمن باید توجه کرد که ساختار استفاده شده برای تامین مالی پروژه در یک کشور ممکن است به دلیل وجود تفاوت‌ها در قوانین و شرایط آن موثر نباشد، در حالی که به‌طور موثری در کشور دیگری استفاده شود. نکته مهم، انتخاب شکل صحیح روش تامین مالی با توجه به شرایط هر پروژه و همچنین کشور میزبان پروژه است.

الف- روش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی
(FDI: Foreign directory investment): سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یکی از روش‌های تامین مالی است و کشور چین، هند، آمریکا، روسیه و برزیل به ترتیب کشورهایی هستند که برای جذب سرمایه خارجی زمینه مناسب‌تری دارند، سرمایه‌گذاری در این کشورها بیشتر انجام خواهد شد. برای نواحی آسیا و استرالیا بیشترین جریان FDI مربوط به چین بوده است و بیشترین جریان FDI در نواحی آمریکای لاتین متعلق به مکزیک است که از 3/ 19 میلیارد دلار در سال 2002 به 7/ 24 میلیارد دلار در سال 2011 افزایش یافته است. بعد از آن برزیل بوده است، بیشترین جریان FDI در نواحی آفریقا و آسیای میانه مربوط به نیجریه بوده و کمترین مربوط به کنیا و کویت بوده است.بیشترین جریان FDI از نواحی آمریکا‌شمالی مربوط به آمریکا بوده است که FDI از آمریکا از 9/ 134 میلیارد دلار در سال 2002 به 265 میلیارد دلار در سال 2011 افزایش داشته است، بیشترین FDI از نواحی اروپای غربی به کشورهای فرانسه اختصاص دارد و سپس انگلیس، اسپانیا و هلند نیز به ترتیب بیشترین جریان سرمایه‌گذاری خارجی را داشته‌اند، بیشترین جریان FDI از نواحی اروپای شرقی مربوط به روسیه بوده است که FDI از روسیه از 58/ 3 میلیارد دلار در سال 2002 به 26 میلیارد دلار در سال 2011 افزایش داشته است و کمترین FDI از نواحی اروپای شرقی به کشور اوکراین، بلغارستان و لتونی تعلق دارد، بیشترین جریان FDI از نواحی آسیا و استرالیا مربوط به ژاپن و هنگ‌کنگ بوده است که FDI از ژاپن از 32 میلیارد دلار در سال 2002 به 59 میلیارد دلار در سال 2011 افزایش داشته است.

ب- روش مشارکت خصوصی- دولتی
(PPP:public- private partnership): مفهوم سرمایه‌گذاری مشارکتی بخش‌های خصوصی و عمومی که اختصارا به آن ppp و یا p3 هم گفته می‌شود، به پروژه‌های سرمایه‌گذاری اطلاق می‌شود که در آنها، یکی از زیرمجموعه‌های دولت با مشارکت یک یا چند شرکت خصوصی، تامین مالی و ساخت و بهره‌برداری پروژه را به عهده بگیرد و درآمدهای ناشی از راه‌اندازی پروژه هم به نسبت سهم مشارکت هر یک از شرکا، بین آنها تقسیم ‌شود. بانک سرمایه‌گذاری اروپا در بیشتر کشورهای اروپایی، برخی طرح‌های ریلی را به صورت ppp یعنی مشارکت عمومی- خصوصی انجام می‌دهد. البته قابل ذکر است بیشتر طرح‌هایی که به این روش تامین مالی شده‌اند، مربوط به بخش مترو است.در سال 2010 کشورهای فرانسه، پرتغال، هلند و اسپانیا برای تامین مالی طرح‌های ریلی خود از این روش استفاده کردند.بر اساس آمار و گزارش‌ها، تعداد پروژه‌هایی که در بخش آموزش و بخش حمل‌ونقل به روش  ppp تامین مالی می‌شود، نسبت به سایر پروژه‌ها بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. 38 پروژه در بخش آموزش (3500 میلیارد دلار) و 24 پروژه در بخش حمل‌ونقل (9000 میلیارد دلار) توسط این روش تامین مالی شده است. با اینکه تعداد پروژه‌ها در بخش آموزش بیشتر است ولی ارزش پولی تامین مالی در بخش حمل‌ونقل بیشتر است. (جدول 1)

ج- روش مشارکت خصوصی (PI2): مفهوم سرمایه‌گذاری مشارکتی بخش‌های خصوصی، بالاترین حجم سرمایه‌گذاری و تامین مالی در بخش حمل‌ونقل توسط بخش خصوصی و به روش PPI، به ترتیب در کشورهای هند، مکزیک، چین و برزیل صورت گرفته است. میزان سرمایه‌گذاری و تامین مالی به روش PPI در بخش حمل‌ونقل بر حسب نوع PPI و گروه کشورهای با درآمدهای بالاتر از متوسط، بیشتر از این روش برای تامین مالی طرح‌های خود استفاده می‌کنند. زیرمجموعه قراردادهای PPI شامل موارد ذیل است:

1- BOT (ساخت، بهره‌برداری، واگذاری) (جدول 2)
 2- قراردادهای مدیریت ساخت construction Management یا مدیریت اجرا: نوعی از قراردادهایی است که می‌توان برای تامین مالی احداث و توسعه خطوط مورد استفاده قرار داد. کشورهای آسیای جنوبی از این روش استفاده کرده‌اند و مزیت آن کم ریسک بودن آن است. کارفرما به  منظور ایجاد هماهنگی بین طراحی، ساخت،‌مدیریت و کنترل پروژه، سازمان مستقلی را به‌کار می‌گیرد که به آن اصطلاحا مدیریت اجرای ساخت (cm) constructiin management    مدیر طرح/  پروژه project management  و مدیریت پیمان یا مدیریت ساخت (cm) contractor/  construction/ managing گفته می‌شود. با توجه به عوامل درگیر به این نوع از روش‌های اجرای پروژه‌ها، روش چهار عاملی نیز گفته می‌شود همچنین با توجه به طرف‌های درگیر در این روش، گاه‌ گاه به نام روش EPC نیز شناخته می‌شود. عامل کلیدی در این روش میزان ریسکی است که مدیر ساخت برعهده می‌گیرد. این موضوع مبنای به‌وجود آمدن دو گزینه در این روش می‌شود.
3ـ استفاده از مکانیزم توسعه پاک (پروتکل کیوتو) در پروژه‌های سازگار محیط زیست Greenfield است. این شیوه می‌تواند تنها یا همگام با استفاده از روش BOT مورد استفاده قرار گیرد. (جدول 3)

د ـ بانک جهانی: ‌وام‌هایی که بانک جهانی به بخش‌های مختلف داده است، بیشترین آن مربوط به بخش حمل‌ونقل است. سرمایه‌گذاری بانک جهانی برای سال‌های 2007 تا سال 2009 به میزان 6/ 11 میلیارد دلار بود که 19 درصد از کل تعهدات این بانک است که تامین مالی بخش حمل‌ونقل برای اروپا، آسیای مرکزی و آسیای شرقی و نواحی اقیانوسیه بیشترین سهم از تعهدات بانک را به خود اختصاص داده است (یعنی نسبتا 37درصد و 29درصد). میان سال‌های 2007 تا 2009 این درصد برای آمریکای لاتین و جزایر واقع در دریای کارائیب 21درصد بوده است. در 5 سال گذشته 92درصد از پروژه‌های حمل‌ونقل ازسوی بانک جهانی تامین مالی شده است که نرخ بازگشت سرمایه برای گروه ارزیابی، رضایت‌بخش بود.

هـ - بانک توسعه اسلامی: بیشترین بخشی که ازسوی بانک توسعه اسلامی تامین مالی شده است، بخش حمل‌ونقل است که از کل بخش‌ها 1/ 24درصد از کل حجم تامین مالی ازسوی این بانک انجام شده است و 9/ 23درصد از کل حجم تامین مالی که بعد از بخش حمل‌ونقل بالاترین درصد را به خود اختصاص داده است، بخش انرژی است. روش‌هایی که بانک برای تامین مالی خود استفاده می‌کند، عبارت است از وام، استصناع، لیزینگ، فروش قسطی، کمک‌های فنی، دارایی شرکا، خطوط اعتباری و تسهیم سود و بیشترین ابزار بانک توسعه اسلامی که برای تامین مالی استفاده شده است، وام است که 9/ 55درصد از کل روش‌های تامین مالی را به خود اختصاص داده است و روشی دیگری که بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است، استصناع (9/ 21درصد) و لیزینگ (3/ 13درصد) است. بانک توسعه اسلامی بیشتر برای حمل‌ونقل جاده‌ای در کشورهای عضو تامین مالی داشته است.

وـ بانک توسعه آسیا: بخش حمل‌ونقل بزرگ‌ترین بخشی است که بانک توسعه آسیا آن را مورد توجه قرار می‌دهد. سهم این بخش از کل بخش‌‌هایی که این بانک به آن وام می‌دهد، در حال افزایش است. این سهم از 16درصد در دهه 70 به 20درصد در دهه 90 و 43درصد در بین سال‌های 2010 - 2000 افزایش یافته است. بیشترین حمایت مالی برای بخش جاده‌ای و سپس بخش ریلی است. سهم وام‌دهی در حال افزایش بوده است.

زـ بانک توسعه اروپا: بانک توسعه اروپا یکی از تامین‌کنندگان مالی مهم در بخش حمل‌ونقل است. بیشترین بخش که ازسوی بانک سرمایه‌گذاری اروپا تامین مالی شده است، بخش حمل‌ونقل است. بر اساس تعداد پروژه‌های حمل‌ونقل ریلی، فرانسه بالاترین نسبت طرح‌های ریلی که ازسوی بانک توسعه اروپا تامین مالی شده است را به خود نسبت داده است. ولی از نظر میزان ارزش پولی، بیشترین کشوری که توسط بانک توسعه اروپا برای طرح‌های ریلی تامین مالی شده است، کشور اسپانیا بوده است.سرمایه‌گذاری خارجی،‌ از جمله روش‌هایی است که بیشتر کشورهای توسعه‌یافته از آن برای طرح‌های ریلی استفاده می‌کنند و براساس قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی کشور ایران، حوزه فعالیت سرمایه‌گذاران خارجی از جمله امکان‌پذیر شدن سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، به رسمیت شناختن روش‌های جدید سرمایه‌گذاری افزون بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، نظیر تامین مالی پروژه‌ای، ترتیبات بیع متقابل و انواع روش‌های BOT گسترش می‌یابد.  ترتیباتی که در قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی به رسمیت شناخته شده‌اند محدود به ترتیبات مشارکت مدنی، بیع متقابل و انواع روش‌های BOT است اما هر یک از ترتیبات فوق خود به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند. به عنوان مثال می‌توان به انواع روش‌های BOT و نظایر آنها و همچنین ترتیبات تامین مالی پروژه‌ای و تقسیم سود اشاره کرد. به بیان دیگر هر نوع سرمایه‌گذاری که در آن سرمایه‌گذار خارجی مایل یا واجد شرایط لازم برای داشتن سهمی از سرمایه و مالکیت شرکت مشترک نباشد در این طبقه وسیع که با عنوان سرمایه‌گذاری «غیر مستقیم» شناخته می‌شود، جا می‌گیرد.تامین مالی به روش PPP و PPI بیشتر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه از آن برای حمل‌ونقل ریلی برون‌شهری و درون‌شهری (مترو) استفاده کرده‌اند ولی نکته‌ای که در اینجا باید خاطرنشان کرد، این است که روش‌هایی که برای کشور ایران باید ارائه شود، به صرف اینکه این روش برای کشور دیگر مناسب است نباید برای ایران انتخاب شود. این مهم باید مورد توجه سیاستمداران و برنامه‌ریزان باشد، الگوی ایران برای انتخاب روش تامین مالی برای طرح‌های ریلی باید از کشورهایی باشد که از نظر شاخص‌های اقتصادی و بسترهای اقتصادی و سیاسی نزدیک به ایران باشند.