رقابت نفسگیر کشورها بر سر توسعه حمل‌و‌نقل ریلی در داخل و خارج از مرزهای کشورهایشان در 10 سال گذشته، دنیا را به زمینی بزرگ برای رقابتی آهنین بدل کرده است. از یکسو، چین با سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و کلان در دنیا به دنبال راه‌اندازی شاهراه‌های ریلی و احیای جاده ابریشمی از جنس راه آهن است و از سوی دیگر کشورهای اروپایی و آمریکایی با توسعه خطوط ریلی خود به سمت آسیا، جنب و جوش زیادی در کشورهایی همچون قزاقستان و ترکمنستان ایجاد کرده‌اند تا با سرمایه‌گذاری سریع و کلان در صنعت ریلی خود، کریدورهای اتصال آسیا به اروپا را ایجاد کنند.


در دنیای امروز کمتر کشورهایی هستند که تصمیم‌سازانشان به اهمیت نقش توسعه صنعت ریلی در رشد و توسعه اقتصاد کشور واقف نباشند؛ حمل‌و‌نقلی ایمن، پاک، با مصرف سوخت کم وحجم ترانزیت بالا؛ چه بسیارند کشورهایی که در بودجه نویسی خود گام‌هایی بلند را به منظور اصلاح بودجه برای افزایش و بهینه‌سازی سهم بخش ریلی بر می‌دارند. بر اساس داده‌های سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، در دوره سال‌های 2009 تا 2015، در سطح جهان به‌طور متوسط 130 میلیارد دلار در بخش ریلی سرمایه‌گذاری شده و پیش‌بینی می‌شود که این رقم در بازه زمانی 2015 تا 2030 به 270 میلیارد دلار افزایش یابد. بر اساس اعلام این سازمان، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زیرساخت‌های ریلی کشورهای در حال توسعه نیز پس از سال 2005 رشد قابل توجهی داشته است و طی سال‌های 2011 و 2012 از لحاظ تعداد پروژه‌ها و همچنین از لحاظ میزان بودجه صرف شده، منطقه جنوب آسیا با مجموع بودجه 9/ 37 میلیارد دلار و تعداد 115 پروژه در صدر قرار گرفته است. در این گزارش تلاش شده تا ضمن بررسی سهم صنعت ریلی در سبد بودجه‌ای کشورها، نگاهی نیز به وضعیت سهم ناچیز این صنعت در ایران و برنامه‌های نیمه تمام آن شود تا شاید بتوان با بهره‌گیری از تجربه جهانی زینه توسعه این صنعت بزرگ در کشور را فراهم کنیم.

تجربه کشورهای بزرگ در توسعه راه آهن
 بسیاری از کشورهای دنیا با توجه به نقش مهم حمل‌و‌نقل ریلی در رشد و توسعه اقتصادی کشور، افزایش سرمایه‌گذاری در بخش ریلی ظرف دو تا پنج سال آینده را در دستور کار خود قرار داده‌اند. البته برخی کشورهایی که به سرعت در حال رشد هستند و تراکم جمعیت در آنها بالا است، همچون چین و هند، از پیش سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در پروژه‌های فناوری پیشرفته ریلی کرده‌اند. ساخت قطار‌های بین شهری، اولویت نخست بسته محرک اقتصادی چین را تشکیل می‌دهد. آمریکا نیز برای نخستین بار بخش مهمی از بودجه خود را به حمل‌و‌نقل ریلی اختصاص می‌دهد. با وجود همه اینها، باید تلاش‌هایی بیش از این انجام شود. در این باره توجه به آمار نشان دهنده همه حقایق است:تراکم جمعیت شهری موجب هدرروی انرژی، زمان و پول می‌شود. صنعت ریلی می‌تواند این مشکل را برطرف کند. در اروپا هزینه تراکم جمعیت به لحاظ تاخیرها و هدرروی سوخت بالغ بر 3 درصد تولید ناخالص داخلی است. علاوه بر این، هزینه‌های سفرهای بین شهری با خودرو به‌طور متوسط سه برابر بیشتر از هزینه سفر با قطار است. هزینه‌های ترانزیت ریلی تنها 5 درصد از کل هزینه‌های ترانزیت خودرو (جاده و پارکینگ) است. در آمریکا هر یک میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دولت فدرال در حمل‌و‌نقل عمومی موجب اشتغال‌زایی برای 47500 نفر می‌شود. سرمایه‌گذاری در بخش ریلی همچنین برای دستیابی به اهداف ایجاد ثبات در کره زمین نیز ضروری است. افزایش گازهای آلاینده ناشی از حمل‌و‌نقل موجب می‌شود اتحادیه اروپا به 20 درصد از اهداف خود در کاهش آلاینده‌ها تا سال 2020 نرسد و این در حالی است که انتقال توجهات از جاده به ریل می‌تواند این مشکل را حل کند.

یک مطالعه سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که تاخیر در اقدامات لازم برای بهبود آب‌وهوا و محیط زیست به‌طور دائمی دست کم 5/ 0 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان هزینه خواهد داشت اما دستیابی به اهداف کاهش آلاینده دی اکسید کربن تا سال 2050 تنها 1/ 1 درصد تولید ناخالص داخلی جهان هزینه خواهد داشت و در این میان صنعت ریلی تنها راه حل حمل‌و‌نقلی برای بسیاری از چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است. حمل‌و‌نقل ریلی کمترین میزان مصرف سوخت، کاهش تراکم جمعیت، مصرف کمتر اراضی، دسترسی آسان به حمل‌و‌نقل برای همه سنین و کاهش 20 درصدی هزینه‌های نوسازی و نگهداری تجهیزات زیرساختی را فراهم می‌آورد و کشورهای بسیاری سهم ریلی را در بودجه سال آینده خود افزایش داده‌اند.  چین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین‌ اقتصادهای جهان در برنامه پنج ساله توسعه 2010 تا 2015 خود بخشی ویژه را به حمل‌و‌نقل اختصاص داده است و در آن از توسعه شبکه ریلی به‌عنوان یکی از برنامه ‌های «اولویت بالا» نام برده است. این در شرایطی است که پیش از این نیز افزایش رقم بودجه ریلی چین در سال 2014 به 116 میلیارد دلار (720 میلیارد یوآن) از دید صاحب‌نظران رقمی غیرمنتظره و 20 میلیارد یوآن بیش از برنامه‌های از پیش اعلام شده بود. در آمریکا که پس از پشت سر گذاشتن بحران مالی سال 2008 اقتصاد آن تازه طعم احیا و رشد اقتصادی را دوباره می‌چشد، بودجه کل سیستم ملی ریلی برای سال 2016 بالغ بر 8/ 4 میلیارد دلار پیش بینی شده است. سال 2016 نخستین سال از برنامه 6 ساله موسوم به «پیمان رشد آمریکا» است که در آن برای صنعت ریلی بودجه 29 میلیارد دلاری در نظر گرفته شده است. این برنامه شامل گسترش و توسعه شبکه ریلی برای پاسخگویی به افزایش تقاضا در بخش ریلی است. از بودجه 8/ 4 میلیارد دلاری سال 2016 بخش ریلی آمریکا 45/ 2 میلیارد دلار برای برنامه خدمات مسافربری فعلی ریلی و 325/ 2 میلیارد دلار برای برنامه گسترش و ارتقای خدمات ریلی در نظر گرفته شده است.

در هندوستان، وزیر صنعت ریلی این کشور هنگام ارائه لایحه بودجه 2016-2015 به پارلمان اعلام کرد که بودجه بخش ریلی این سال طوری طراحی و تدوین شده است که آغازی باشد بر طرح پنج ساله 8650 میلیارد روپیه‌ای دولت برای توسعه و تغییر شکل شبکه ریلی هند. دولت هندوستان قصد دارد ظرف 5 سال آینده بالغ بر 137 میلیارد دلار در صنعت ریلی این کشور سرمایه‌گذاری کند. افزایش ظرفیت بخش ریلی از 21 میلیون مسافر در روز به 30 میلیون مسافر و از یک میلیارد تن بار به 5/ 1 میلیارد تن بار از جمله اهداف این لایحه بودجه بوده‌اند. ظرف یک سال آینده دولت هندوستان تا حدود نیم تا یک تریلیون روپیه (معادل حدود 15/ 16 میلیارد دلار) بر سرمایه‌گذاری بخش ریلی خود بیفزاید. هدف از این افزایش سهم صنعت ریلی در بودجه کل کشور، دستیابی به اهداف توسعه‌ای اعلام شده است.

غفلت از صنعت ریلی در ایران
توسعه حمل‌و‌نقل ریلی، مزیت‌های فراوانی را برای ایران دارد، بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی، ایران از نظر آمار حوادث جاده‌ای منجر به مرگ به ازای جمعیت، جزو 5 کشور اول دنیا است. آمار حوادث جاده‌ای منجر به مرگ به ازای هر یکصدهزار نفر در ایران حدود 11 برابر سوئد، 9 برابر بریتانیا، 7 برابر آلمان و نزدیک به 3 برابر ترکیه است. البته آمارهای داخلی نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر، نرخ مرگ و میر جاده‌ای کاهش قابل‌ملاحظه‌ای داشته ولی همچنان در مقایسه با سایر کشورها نرخ بالایی است. علل مختلفی بر این مساله تاثیر می‌گذارد ولی قطعا افزایش سهم حمل‌و‌نقل ریلی می‌تواند در کاهش آمار مرگ و میر جاده‌ای موثر باشد. علاوه بر آن، موقعیت استراتژیک ایران با داشتن 15 همسایه، ذخایر ممتاز معدنی و برخورداری از بستر مناسب برای توسعه صنایع مادر وابسته به ریل، موید آن است که شکوفایی بسیاری از ظرفیت‌های بالقوه صنعتی، تجاری، اشتغال‌زایی، حتی امنیتی، نظامی و منطقه‌ای و در یک کلام رشد و توسعه کشور به توسعه حمل‌و‌نقل ریلی وابسته است.

با توجه مزیت‌هایی که توسعه حمل‌و‌نقل ریلی به ویژه در کاهش هزینه‌های حمل‌و‌نقل، کاهش مصارف سوخت، کاهش آلودگی هوا و کاهش حوادث جاده‌ای دارد، در اغلب کشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه مورد توجه ویژه قرار گرفته است.  اگر بخواهیم میزان گستردگی شبکه حمل‌و‌نقل ریلی ایران را با سایر کشورها مقایسه کنیم، تفاوت قابل توجهی را می‌بینیم. به‌عنوان مثال طول خطوط راه‌آهن نسبت به مساحت کشورها، در آلمان حدود 19 برابر ایران است. این نسبت در لهستان 10 برابر، در رومانی 7 برابر و در ترکیه 2 برابر ایران است. البته باید گفت طول خطوط ریلی ایران در سال 1392 نزدیک به 10500 کیلومتر بود که بیش از 2/ 2 برابر طول خطوط در سال 1368 است. این آمار نشان می‌دهد طی دوره پس از جنگ تحمیلی، خطوط ریلی رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. با این حال فاصله ایران هنوز با سایر کشورها زیاد است و هنوز با سطح مطلوب فاصله بسیاری داریم.

علاوه بر این، در اغلب کشورهای توسعه‌یافته دنیا نقش اصلی در جابه‌جا‌یی‌ها و اتصال ظرفیت‌های بومی به سایر نقاط کشور، مرزها و بازارهای صادراتی به عهده راه‌آهن است. مثلا فرانسه با هفت کشور همسایه و مساحتی نزدیک به یک سوم ایران، حدود 44 هزار کیلومتر (بیش از 5/ 3 برابر ایران) خطوط ریلی مورد استفاده دارد، ضمنا سرعت سیر متوسط بهره‌برداری از این خطوط با حدود 150 کیلومتر تقریبا دو برابر ایران است. با یک محاسبه ساده مشخص می‌شود اگر توسعه ریلی دو کشور را صرفا با توجه به مساحت و سرعت بهره‌برداری مبنا قرار دهیم، ایران 21 برابر از فرانسه عقب‌تر است! یکی از بزرگ‌ترین‌ مناطق انرژی جهان در منطقه بوشهر و عسلویه هنوز به شبکه ریلی کشور متصل نیست و این تنها نمونه‌ای از این واقعیت است که ایران با این همه نعمت خدادادی، همچنان توسعه ریلی مطلوب خود را ندارد و هزینه- فرصت بلا‌استفاده ماندن ظرفیت‌های بالقوه تجاری، صنعتی، اشتغال و آثار اجتماعی آن به مردم تحمیل می‌شود. حدود 25 هزار نفر قربانی سالانه تصادفات جاده‌ای، دود شدن درآمدهای ملی از طریق سوبسیدهای انرژی و مرگ‌ و ‌میر ناشی از آلودگی شدید محیط زیست، بخش وحشتناک دیگری از تاوان عقب‌ماندگی بخش حمل‌ونقل عمومی و به‌خصوص ریلی است که مردم می‌پردازند. به نظر می‌رسد با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری در سیاست‌های کلان برنامه ششم توسعه کشور دیگر زمان توجه به توسعه حمل‌و‌نقل ریلی به‌عنوان یک زیرساخت ضروری در کشور رسیده باشد.