حمل و نقل ریلی به عنوان یک عامل ارتباط‌دهنده مراکز عرضه و تقاضا و عنصر تداوم‌بخش فعالیت‌های اقتصادی، نقش کلیدی را در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه ایفا می‌کند. این شیوه حمل و نقل به عنوان یکی از شیوه‌های حمل و نقل انبوه در کنار امتیازات ارزنده‌ای مانند صرفه‌جویی‌های اقتصادی در مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا و نزدیک شدن به استانداردهای محیطی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اما آنچه در این گزارش مورد توجه قرار دارد سهم حمل و نقل ریلی در انتقال فرآورده‌های نفتی در کشور پهناوری همچون ایران با ذخایر مطلوب نفتی است.

مرکز تحقیقات راه آهن در گزارشی کارشناسی ضمن بررسی وضعیت سهم راه‌آهن در انتقال فرآورده‌های نفتی در کشور به ارائه راهکارهایی مبنی بر افزایش سهم حمل و نقل ریلی در حمل فرآورده‌های نفتی پرداخته است.

 مطالعات کارشناسی نشان می‌دهد که ظرفیت کافی برای انتقال فرآورده‌های نفتی به وسیله حمل و نقل ریلی وجود دارد و با اصلاح برخی امور می‌توان شرایط را برای حمل فرآورده‌های نفتی توسط کانتینرهای مخزندار فراهم کرد. این در حالی است که در زمان حاضر تقسیم‌بندی حمل فرآورده‌های نفتی بر اساس عملکرد در کشور نشان می‌دهد که خط لوله دارای رتبه اول، جاده‌ای دارای رتبه دوم، حمل دریایی رتبه سوم و حمل ریلی رتبه چهارم را در اختیار دارد.
در حالی حمل و نقل ریلی سهم ناچیزی از انتقال فرآورده‌های نفتی در ایران را به خود اختصاص داده است که حمل جاده‌ای فرآورده‌های نفتی علاوه بر افزودن ترافیک جاده‌ای باعث ایجاد حوادث خطرناک و پرهزینه در صورت بروز تصادف می‌شود.
به نظر می‌رسد بایستی با توجه به فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای حمل ریلی (به‌رغم هزینه‌های آن در ابتدا) از ظرفیت‌های موجود کشور استفاده کرد و با تشویق بخش خصوصی و آماده کردن زمینه‌های لازم برای ورود این بخش، به توسعه اقتصادی برنامه‌ریزی شده در کشور کمک کرد.

 بررسی وضعیت حمل جاده‌ای، ریلی و لوله‌ای
این گزارش با بررسی وضعیت حمل جاده‌ای، ریلی و لوله‌ای و سوآپ فرآورده‌های نفتی در ایران اظهار می‌کند: عملیات انتقال فرآورده‌های نفتی در داخل کشور توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و با در اختیار داشتن خطوط لوله و مراکز انتقال، تاسیسات انتهایی و ایستگاه‌های فشارشکن صورت می‌گیرد. استفاده از شبکه خطوط لوله، حمل‌ونقل ریلی، جاد‌ه‌ای و دریایی از روش‌های انتقال فرآورده‌های نفتی در کشور به‌شمار می‌آیند. بخش حمل‌ونقل یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که یارانه انرژی به آن تعلق گرفته و به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلاحی در بحث هدفمند کردن یارانه‌ها مورد توجه قرار گرفته است. در سال 1389 در مجموع 36926 میلیون تن کیلومتر انواع فرآورده‌های نفتی حمل شده که نسبت به سال قبل از آن 8/ 9 درصد کاهش داشته است. بیشترین سهم انتقال فرآورده‌های نفتی در این سال توسط خطوط لوله (با 65 درصد از کل عملکرد انتقال) و کمترین آن توسط شناورهای سوخت‌رسان (05/ 0 درصد از کل) انجام شده است. در ادامه آمده است: حجم انتقال فرآورده‌های نفتی توسط خطوط لوله به میزان 3711 میلیون تن کیلومتر نسبت به سال گذشته کاهش داشته که این میزان کاهش نقش بسزایی در کاهش عملکرد وسایل حمل فرآورده‌های نفتی ایفا کرده است. در سال 1389 به استثنای عملکرد کشتی‌های سوخت‌رسان و گاز کش‌های جاده پیما که نسبت به سال 1388 دارای شرایط رشد 5/ 30 و 8/ 28 درصد بوده‌اند، عملکرد شناورهای سوخت‌رسان، مخزندارهای راه‌آهن، خطوط لوله و نفتکش‌های جاده‌پیما به ترتیب به میزان 7/ 34، 6/ 22، 4/ 13 و 9/ 7  درصد کاهش داشته‌اند. از برنامه‌های بین‌المللی این بخش، جذب هر چه بیشتر کشتی‌ها به بنادر ایران، کسب سهم مناسب از بازار فروش سوخت با ارزش افزوده بیشتر، توسعه بنادر و زیرساخت‌های موجود در ایران و ایجاد اشتغال در ارائه خدمات جانبی به کشتی‌ها در صنعت بانکرینک می‌باشد.
این گزارش می‌افزاید: در سال 1389، جهت دریافت سوخت زمستانی، تعدادی از نیروگاه‌ها به شبکه خط لوله سراسری متصل شده‌اند. عمدتا سوخت اصلی نیروگاه‌های ایران، گاز طبیعی است که در صورت سرد شدن هوا و افزایش مصرف گاز طبیعی در کشور از سوخت جایگزین (سوخت‌های مایع) در نیروگاه‌ها استفاده می‌شود. براساس این گزارش، از آنجا که در سال مورد بررسی، واردات بنزین به کشور کاهش یافته، بخشی از خطوط لوله که پیشتر برای واردات این فرآورده اختصاص یافته بود، در این سال برای انتقال سایر فرآورده‌ها استفاده 
شدند. بنابراین عملیات انتقال فرآورده با خطوط لوله در زمستان این سال با حجم وسیع‌تری صورت گرفته است. از مزیت‌های اتصال نیروگاه‌ها به شبکه انتقال سوخت مایع، می‌توان به کاهش تردد نفتکش‌های جاده‌پیما، کاهش تلفات جاده‌ای، افزایش پایداری تامین سوخت موردنیاز نیروگاه‌ها و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی اشاره کرد.
این پژوهش به بررسی میانگین میزان حمل‌ونقل فرآورده‌های نفتی در 10 سال گذشته با وسایل حمل‌ونقل مختلف می‌پردازد. از این میان خط لوله با 24030 میلیون تن کیلومتر در رتبه اول حمل مواد نفتی در 10 سال گذشته قرار دارد. بعد از آن نفتکش جاده‌پیما با 7858 میلیون تن کیلومتر و واگن‌های راه آهن با 2113 میلیون تن کیلومتر و 8/ 5 درصد از کل حمل فرآورده‌های نفتی مقام چهارم را طی 10 ساله اخیر داشته است. همچنین، طی 10 سال اخیر گازوئیل و بنزین بیشترین مقدار حمل را در جاده‌های کشور به خود اختصاص داده‌اند. در این بین سایر فرآورده‌های نفتی کمترین میزان حمل در جاده را داشته است. از این میزان حمل مسیرهایی که دارای خطوط ریلی هستند و می‌توانند در راه‌آهن جذب شوند شناسایی شده‌اند.
 کیلومتراژ بهینه حمل کالا توسط راه‌آهن
این گزارش همچنین آورده است: با توجه به بررسی‌های صورت گرفته کیلومتراژ بهینه حمل کالا توسط راه‌آهن 400 کیلومتر به بالا است. با توجه به این موضوع می‌توان بارهای جاده‌ای را که فواصل مبدا تا مقصد آنها 400 کیلومتر به بالا باشد به حمل‌ونقل ریلی انتقال داد. در جدول زیر حمل‌ونقل مواد نفتی که توسط جاده حمل می‌شود و 400 کیلومتر به بالا هستند، نشان داده شده تا بتوان در مورد میزان درصد انتقال حمل مواد نفتی از جاده به ریل بررسی انجام داد. از آنجا که مجموع مواد نفتی حمل شده در سال 1390 توسط جاده، 27.836.408.49. تن بوده است و مجموع مواد نفتی که مسافت حمل آنها 400 کیلومتر به بالا است در این سال 6.612.541.99 تن بوده است، بنابراین تقریبا 76/ 23 درصد حمل جاده‌ای مواد نفتی در صورت فراهم بودن زیرساخت‌ها و امکانات لازم می‌تواند با راه‌آهن حمل شود.
براساس این گزارش درصد حمل مواد نفتی جاده‌ای با مسافت بیش از 400 کیلومتر به‌طور متوسط تقریبا برابر 21درصد است.
با توجه به مقرون به‌صرفه بودن حمل ریلی مواد در کیلومترهای بیش از 400 کیلومتر به جای جاده؛ این میزان تناژ قابلیت حمل شدن توسط ریل را دارا است. به این معنا که ظرف 10 سال گذشته امکان جذب جابه‌جایی مواد نفتی از جاده به راه آهن به‌طور متوسط 5.519.833 تن در سال وجود داشته است. 
این گزارش نشان می‌دهد، بیشترین محصولی که در گلوگاه‌های کشور جابه‌جا می‌شود گازوئیل است. این محصول مجموعا 4150910 تن و 192025 مرتبه در گلوگاه‌های باری کشور تردد داشته
است. 
با توجه به اینکه فرآورده‌های نفتی علاوه بر افزودن ترافیک جاده‌ای باعث ایجاد حوادث خطرناک و پرهزینه در صورت بروز تصادف می‌شوند، برای راه‌های کشور نیز به صرفه است که این مواد از جاده‌ها خارج شده به بخش ریلی که امنیت بالاتری دارند منتقل شوند. همچنین این پژوهش نشان می‌دهد بیشترین میزان حمل فرآورده‌های نفتی در سال‌های گذشته مربوط به مازوت بوده که به‌طور میانگین 2.348.883 تن در راه آهن حمل شده است. همچنین رتبه بعدی متعلق به گازوئیل است. این گزارش با مقایسه نرخ رشد هزینه حمل در راه آهن و جاده‌ای و لوله‌ای، اظهار می‌کند که رشد هزینه‌های حمل طی 10 سال مورد مطالعه در هر سه روش جاده‌ای، ریلی و لوله‌ای از روند یکسانی برخوردار نبوده است.
بیشترین میزان رشد در حمل ریلی در سال 1384 با 22/ 45 درصد و سال 1387 با 29/ 30 درصد بوده است. در حمل جاده‌ای نیز در سال 1383 با نرخ 17/ 38 درصد و سال 1388 با نرخ 19/ 35 درصد بیشترین میزان رشد صورت گرفته است. حمل لوله‌ای نیز در سال 1381 دارای جهش قابل ملاحظه‌ای بوده است.
 رتبه آخر حمل ریلی فرآورده‌های نفتی در کشور
بر اساس اطلاعات موجود طی سال‌های 1380 تا 1389 به طور متوسط در طول این 10 سال درصد عملکرد انتقال فرآورده‌های نفتی برحسب بیشترین درصد انتقال (به میلیون تن کیلومتر) به ترتیب برای خط لوله 2/ 66 درصد، نفتکش جاده‌پیما 6/ 21 درصد، کشتی‌های سوخت‌رسان 9/ 5 درصد، مخزندار راه آهن 8/ 5 درصد، گازکش جاده‌پیما و شناورهای سوخت‌رسان زیر 1درصد است. در ادامه آمده است: به این ترتیب در حمل فرآورده‌های نفتی براساس عملکرد، خط لوله دارای رتبه اول، جاده دارای رتبه دوم، حمل دریایی رتبه سوم و حمل ریلی رتبه چهارم را دارا است.  
 راهکارهای پیشنهادی 
مرکز تحقیقات راه‌آهن پس از بررسی همه‌جانبه چالش‌های موجود در صنعت ریلی به منظور استفاده در حمل فرآورده‌های نفتی و معرفی فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در این صنعت، ضمن ارائه این نظر که بهره‌گیری از حمل ریلی در انتقال فرآورده‌های نفتی نه‌تنها منافع ملی در زمینه صرفه‌جویی در مصرف سوخت و کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی و خطرات ایمنی را در پی دارد، بلکه مقرون به‌صرفه‌تر از حمل جاده در بخش‌هایی که حمل لوله‌ای امکان‌پذیر نیست، می‌باشد. همچنین این گزارش با بررسی دقیق فرصت‌های اقتصادی برای بنگاه‌های اقتصادی به منظور ورود به این عرصه می‌افزاید: فعالیت در زمینه حمل‌ونقل ریلی با خرید واگن‌های حمل و کانتینرهای مخزندار، صرفه اقتصادی خوبی برای صاحبان این فعالیت اقتصادی دارد (در گزارش‌های بعدی حتما به جزئیات بیشتری در این باره پرداخته می‌شود).
این گزارش در پایان با دسته‌بندی راهکارهای افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی در انتقال فرآورده‌های نفتی به 5 گروه راهکارهای اجرایی، ناوگانی، زیربنایی، راهکار در زمینه حمل‌ونقل ترکیبی و سایر راهکارها به ارائه این راهکارها می‌پردازد.

 راهکارهای اجرایی 
حمایت و به‌کارگیری سیاست‌های تشویقی مسوولان‌ در جهت استفاده مناسب و بهینه از ظرفیت بالای راه‌آهن در حمل مواد نفتی، به‌کارگیری کلیه ظرفیت‌های موجود در راه‌آهن جهت انتقال حمل بارهای جاده‌ای به سمت راه‌آهن در راستای کاهش ترافیک و تصادفات جاده‌ای،  استفاده از امکانات ساخت واگن‌های مخزندار در کشور جهت گسترش حمل مواد نفتی با ریل با توجه به هزینه‌های پایین‌تر راه آهن نسبت به جاده، انتقال بخشی از سهم بار جاده‌ای به راه‌آهن با توجه به هزینه پایین‌تر راه‌آهن در راستای کاهش آمار ترافیک و تصادفات جاده‌ای،  حمایت‌ها و سیاست‌های تشویقی جهت گسترش حمل توسط راه‌آهن با توجه به مزیت امکان استفاده از راه‌آهن در فصول سرد و یخبندان سال، ازجمله راهکارهای اجرایی ارائه شده است. همچنین استفاده بیشتر از راه‌آهن جهت ترانزیت مواد نفتی با توجه به مصرف سوخت کمتر راه‌آهن نسبت به ریل، حمایت‌ها و قرار دادن سیاست‌های تشویقی مسوولان‌ جهت توسعه راه‌آهن با توجه به مصرف سوخت کمتر در حمل ریلی نسبت به حمل جاده‌ای، گسترش و افزایش استفاده از راه‌آهن برای ترانزیت مواد نفتی با توجه به هزینه‌های پایین‌تر و قابلیت انتقال حجم حجیم بار توسط راه‌آهن نسبت به جاده،  با توجه به عدم توانایی راه‌آهن برای رقابت با خطوط لوله، تلاش برای افزایش و جذب بخش بیشتری از بار جاده‌ای با توجه به هزینه پایین‌تر راه‌آهن، تکیه بر دانش و تجربه داخلی در راه‌آهن در شرایط تحریم جهت بهبود هر چه بیشتر راه‌آهن با توجه به مزیت هزینه‌های پایین‌تر راه‌آهن نسبت به جاده، تلاش برای رقابت‌پذیری بیشتر راه‌آهن نسبت به جاده و انتقال بخشی از بار فرآورده‌های نفتی از جاده به راه‌آهن با توجه به عدم امکان رقابت با حمل لوله‌ای فرآورده‌های نفتی،  با توجه به عدم امکان رقابت‌پذیری با لوله تلاش برای جذب سهم جاده‌ای حمل فرآورده‌های نفتی با توجه به امکان حمل بهتر توسط راه‌آهن در فصول سرد سال، با توجه به مصرف سوخت کمتر راه‌آهن نسبت به جاده تلاش برای افزایش سهم راه‌آهن در مناطقی که لوله ندارند،  استفاده بهینه از تکنولوژی‌های موجود و تلاش برای دستیابی به تکنولوژی‌های جدید برای حمل ریلی مواد نفتی،  بهره‌برداری و افزایش ترانزیت مواد نفتی از کشور به منظور به‌کارگیری در آمد حاصله در گسترش شبکه ریلی کشور با توجه به هزینه سرمایه‌گذاری اولیه بالا در توسعه این صنعت و افزایش و بهره‌برداری از موقعیت استراتژیک ایران در ترانزیت مواد نفتی به منظور به‌کارگیری درآمد حاصله از آن در ایجاد امکانات تخلیه و بارگیری مناسب در کلیه ایستگاه‌های راه‌آهن کشور از دیگر  راهکارهاست.

 راهکارهای ناوگانی (استفاده از واگن‌های چند منظوره و کانتینری و افزایش بهره‌وری در صورت استفاده از تانک کانتینرها)
این گزارش استفاده از قابلیت حمل حجیم بار در راه‌آهن برای بهره‌گیری مناسب از موقعیت استراتژیک ایران در ترانزیت مواد نفتی، توسعه تولید واگن‌های مخزندار در کشور جهت ایجاد شرایط بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های بالای راه‌آهن در حمل مواد نفتی، استفاده از امکانات ساخت واگن‌های مخزندار برای بهره‌برداری و به‌کارگیری در حمل مواد نفتی در فصول یخبندان و سرد سال، ساخت و استفاده از واگن‌های مخزندار در کشور در جهت افزایش حمل ریلی مواد نفتی با توجه به مصرف سوخت و هزینه کمتر راه‌آهن نسبت به جاده، استفاده بهینه از ظرفیت‌های راه‌آهن در حمل حجیم بار در شرایطی که بر اثر تحریم امکانات کافی برای گسترش خطوط راه‌آهن در دسترس نیست، استفاده از کلیه ظرفیت‌های راه‌آهن و تکیه بر دانش و تجربه محققان داخلی در شرایطی که بر اثر تحریم دسترسی به تکنولوژی‌های روز دنیا امکان‌پذیر نمی‌باشد و استفاده بهینه و به‌کارگیری کلیه ظرفیت‌های موجود در راه‌آهن جهت حمل فرآورده‌های نفتی جهت افزایش توانایی رقابت‌پذیری آن با خطوط لوله را از مهم‌ترین راهکارها برای استفاده از واگن‌های چندمنظوره و کانتینری عنوان می‌کند. همچنین در زمینه راهکارهای زیربنایی (توسعه خطوط فرعی، امکانات تخلیه و بارگیری مخازن سوخت در محوطه‌های ایستگاهی)، گسترش راه‌آهن و استفاده از ظرفیت بالای آن در مناطقی که خطوط لوله وجود ندارد، استفاده و تکیه بر امکانات داخلی جهت گسترش خطوط ریلی در شرایط تحریم با توجه به مزیت هزینه‌های پایین‌تر راه‌آهن نسبت به جاده، گسترش خطوط راه‌آهن در نقاط مختلف کشور برای حمل‌ونقل فرآورده‌های نفتی در فصول سرد و یخبندان سال به توجه به سهولت جابه‌جایی نسبت به جاده و همچنین افزایش توانایی رقابت‌پذیری نسبت به خطوط لوله، استفاده از امکانات و توانایی‌های داخلی برای گسترش خطوط راه‌آهن با توجه به سهولت حمل‌و‌نقل فرآورده‌های نفتی در فصول سرد و یخبندان نسبت به جاده،  به‌کارگیری و تکیه بر دانش و تجربه دانشمندان و کارشناسان داخلی جهت استفاده از تکنولوژی داخلی برای گسترش شبکه ریلی و استفاده از آن برای حمل‌ونقل فرآورده‌های نفتی در فصول سرد و یخبندان سال،  توسعه راه‌آهن برای حمل مواد نفتی در شرایطی که توسعه خطوط به دلیل تحریم‌ها دچار مشکل می‌باشد و  گسترش شبکه ریلی در کلیه مناطق کشور جهت افزایش توانایی راه‌آهن در ترانزیت مواد نفتی و بهره‌برداری از موقعیت استراتژیک کشور در ترانزیت را از مهم‌ترین موارد ذکر می‌کند.