فرودگاه بین ‏المللی امام خمینی؛ هاب لجستیک هوایی -

نقش حمل‌ونقل و جابجایی هوایی در فرایند تجارت طی سالیان اخیر رو به فزونی است. بزرگترین مزیت استفاده از این نوع حمل، سرعت بالای آن در مقایسه با سایر انواع حمل‌ونقل می‌باشد. از نقطه نظر تجارت، حمل‌ونقل هوایی برای حمل و جابجایی کالاهای لوکس و گران قیمت (معمولاً کالاهایی که ارزش وزنی کمتری دارند ولی ارزش پولی آنها بسیار زیاد است و همچنین کالاهایی مانند دارو که جنبه اضطراری دارند) مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش حمل‌ونقل در چند دهه اخیر بیشترین رشد را در میزان وزنی بار جابجا شده به خود اختصاص داده است. دلیل این امر نیز توسعه هواپیماها برای حمل بارهای سنگین در فواصل طولانی است. البته، باید توجه داشت که سهم بسیار کمی از میزان جابجایی کالاها به حمل‌ونقل هوایی اختصاص دارد.

موضوع لجستیک را از دو منظر می توان در حمل ونقل هوایی مورد توجه قرار داد:

اهمیت حمل ونقل هوایی در لجستیک بین الملل؛

اهمیت لجستیک در حمل ونقل هوایی؛

جایگاه حمل ونقل هوایی در لجستیک ملی و بینالملل

همانگونه که میدانیم حمل ونقل مهمترین مولفه لجستیک میباشد و وقتی که لجستیک در عرصه ملی و بین المللی مورد توجه قرار میگیرد حمل ونقل هوایی نیز به عنوان یکی از مدهای حمل ونقل در لجستیک بین الملل حایز اهمیت میشود. همانطور که در ابتدای نوشتار آمد، جایگاه حملونقل هوایی در تجارت و بازرگانی بینالملل (و حتی درون کشوری) که آن را معادل لجستیک بین الملل میدانیم جایگاهی در حال رشد است. ایفای نقش فرودگاهها به عنوان یک هاب لجستیکی (چه به لحاظ مسافری و چه به لحاظ تجاری) و نیز تبدیل شدن به یک کریدور هوایی به منظور ترانزیت پروازهای عبوری از آسمان کشور دو نمونه خیلی برجسته از جایگاه حملونقل هوایی در لجستیک بین الملل است. دو نمونهای که قطعا در صورت بهرهمندی از آنان با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی کشور، باعث سودآوری و درآمدزایی سرشار و پایداری برای کشورمان خواهد شد.

خوشبختانه این امر از نگاه مسئولین امر مغفول نبوده و به خوبی در ماده 166 برنامه پنج ساله پنجم توسعه مورد عنایت بوده است: "به منظور تقویت موقعیت کشور در شبکه حملونقل هوایی بین المللی و افزایش درآمد ناشی از عبور (ترانزیت) و حملونقل کالا و مسافر و اشتغال مولد و تبدیل شدن فرودگاه بینالمللی امام خمینی به قطب اول حمل و نقل بار منطقه و قطب دوم حمل و نقل مسافری منطقه با تأکید بر استقلال سازمانی، مالی و مدیریتی این فرودگاه و ایجاد جریان پایدار منابع مالی ذی نفعان، دولت مکلف به انجام فعالیتهای زیر است: ...". که صد البته میتوان اینگونه بر این بند خرده گرفت که: چرا اینقدر دیر؟!

موقعیت ممتاز جغرافیایی ایران موجب شده کریدور هوایی ایران به عنوان کوتاهترین و به صرفهترین مسیر بین قارهای آسیا- اروپا مطرح باشد که بالقوه توانایی ارائه خدمات ترانزیت پروازهای عبوری و تبدیل شدن به یک مسیر ترانزیتی را داشته باشد. موضوعی که در یک ماه اخیر نمود واقعی داشت و پس از اتفاق ناگواری که بر هواپیمای مالزی در آسمان اوکراین افتاد به یکباره شاهد افزایش قابل توجه تقاضای شرکتهای مختلف هواپیمایی بینالمللی برای استفاده از آسمان ایران به عنوان مسیر عبوری هستیم. این اتفاق ضمن اینکه بیانگر فضای ایمن مسیر هوایی ایران است؛ نشانگر اقتصادی بودن و به صرفه بودن کریدور هوایی ایران میباشد.

تبدیل شدن به هاب لجستیکی هوایی یکی دیگر از کارکردهای مهم حملونقل هوایی در لجستیک بینالملل میباشد. در این کارکرد، یک کشور که در موقعیت مناسب جغرافیایی قرار دارد میتواند در صورت فراهم آوردن زیرساختهای لازم به عنوان یک هاب و کانون انتقال مسافر و بار نقش یک کشور سوم بین کشورهای مبدا و مقصد را ایفا نماید. همانگونه که میدانیم شرکتهای هواپیمایی به دلایل اقتصادی، فنی و قانونی خیلی از پروازهای خود را بهطور غیرمستقیم انجام میدهند و به همین دلیل کشور سومی به عنوان محور اتصال مبدا به مقصد مطرح میشود.

کشورهای زیادی هستند (حتی در همین همسایگی خودمان) که از محل تبدیل شدن به چنین هابی، ضمن درآمدزایی قابل توجهی که از محل نقل و انتقال مسافر و بازصادرات کالا حاصل داشتهاند توانستهاند از این جایگاه که باعث پیوند تجاری و بههم پیوستگی ارتباطی کشورهای زیادی میشود به عنوان برگ برندهای در چانهزنیهای سیاسی و اقتصادی خود استفاده نمایند.

ایفای نقش فرودگاه به عنوان یکی از حلقههای اتصال بین مدهای مختلف حمل کالا (هوایی-جادهای، هوایی-ریلی و حتی هوایی-دریایی) و ایجاد یکپارچگی در جریان فیزیکی کالا یکی دیگر از کارکردهای حملونقل هوایی به خصوص در عرصه لجستیک ملی میباشد. توجه به فرودگاه به عنوان یک مرکز انتقال و جابجایی کالا که بازرگانی بینالمللی را به بازرگانی داخلی کشور متصل میکند (همانند نقشی که بنادر در حملونقل دریایی ایفا میکنند) فرودگاه را به عنوان یک مرکز لجستیکی مطرح میکند.

علاوه بر این، حملونقل هوایی به طور خاص در توسعه صادرات غیرنفتی کشورمان نیز میتواند نقش و جایگاهی مهم داشته باشد. چراکه از حملونقل هوایی عموما برای جابجایی کالاهای باارزش و کمحجم در مسافتهای دور استفاده میشود و همانطور که میدانیم پسته، خشکبار، فرش و زعفران از مهمترین کالاهای صادراتی کشورمان هستند که واجد شرایط فوق هستند. بنابراین توسعه حملونقل هوایی بهخصوص در حوزه تجاری برای کشورمان اهمیتی مضاعف دارد.

جایگاه فرودگاه امام خمینی در تبدیل شدن به هاب لجستیکی

فرودگاه قطعا مهمترین زیرساخت لجستیک هوایی میباشد که در واقع به عنوان مبدا/مقصد یا محل اتصال حملونقل هوایی نقش مهمی برعهده دارد. چه بسا کشوری بتواند با داشتن فرودگاههای ممتاز حتی اگر ناوگان هوایی قابل توجهی نداشته باشد اما نقشی تاثیرگذار بر تجارت منطقهای و بینالمللی داشته باشد. لازمه این تاثیرگذاری، ایفای نقش فرودگاه در جایگاه یک هاب و کانون منطقهای در جابجایی بار و مسافر هوایی میباشد. فرودگاههای بینالمللی در میان فرودگاههای غیرنظامی تنها نوع فرودگاهی هستند که میتوانند چنین نقش محوری داشته باشد. طبق تعریف، فرودگاه بینالمللی فرودگاهی است که دارای تسهیلات گمرکی، قرنطینه، کنترل روادید و گذرنامه است و پروازهای داخلی و بینالمللی به منظور نشست و برخاست از مکان فوق استفاده میکنند. از میان 72 فرودگاه غیرنظامی فعلی کشور، هشت فرودگاه از نوع بینالمللی هستند که در این بین بدون شک فرودگاه امام خمینی مهمترین آنهاست.

قابل توجه است که کارکرد تبدیل شدن فرودگاه امام خمینی به هاب لجستیکی بینالمللی هرچند در دهه 40 شمسی برای کشورمان مورد توجه قرار گرفت و کلنگ فرودگاه امام خمینی برای این منظور به زمین زده شد اما متاسفانه به دلایل مختلف، پس از گذشت نزدیک به نیم قرن هنوز نتوانستهایم این جایگاه مهم و راهبردی را به بهرهبرداری رسانیم و همچنان یکی از بندهای برنامه پنجم توسعه کشور در دهه 90 شمسی لزوم توجه به این مهم است: "الف- ایجاد شهر فرودگاهی در محدوده فرودگاه بینالمللی امام خمینی و ایجاد منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی در بخشی از اراضی فرودگاه جهت ارائه خدمات بانکی و بیمهای و سایر خدمات شهر فرودگاهی از قبیل گردشگری، پزشکی، رفاهی و مشابه آن. اداره شهر فرودگاهی موضوع این ماده (ماده 166) که شامل مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی فوق نیز خواهد بود، در قالب شرکت دولتی وابسته به شرکت مادرتخصصی فرودگاههای کشور است که اساسنامه آن به پیشنهاد وزارت راه و ترابری و معاونت به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید. ب- ایجاد و تکمیل زیربناها و زیرساختهای لازم با اولویت احداث فاز دوم فرودگاه بین المللی امام خمینی".

فرودگاه بینالمللی امام خمینی در 40 کیلومتری جنوب تهران و در منطقه وسیعی بین آزادراه تهران-قم و آزادراه تهران-ساوه واقع شده و بزرگترین فرودگاه کشور است. پیشنهاد ساخت این فرودگاه در سال 1346 توسط ایکائو و به منظور استفاده از مزیت ترانزیتی ایران بین اروپا و آسیا مطرح شده بود که پس از تصویب در سال 1351 و آغاز عملیات احداث فرودگاه، به دلیل وقوع انقلاب و جنگ تحمیلی ساخت آن متوقف شد. مجدداً در اسفند 1369 فعالیت ساخت این فرودگاه به صورت عملی شروع شد و با تجدید نظر در طرح جامع و تصویب آن توسط وزیر راه و ترابری و رئیس سازمان هواپیمائی کشوری وقت، عملیات طراحی و اجرایی ادامه یافت. در سال 1381 فرودگاه مذکور برای تمام پروازهای بین المللی و جابجایی مسافران در سال برنامهریزی شد و نهایتا در سال 1384 اولین فاز این فرودگاه افتتاح گردید. مساحت کل فرودگاه حدود 13500 هکتار (135 کیلومتر مربع) بوده و ظرفیت فعلی جابجایی این فرودگاه سالانه 6 میلیون مسافر و 120 هزار تن بار میباشد. از ویژگیهای خاص این فرودگاه قرارگیری آن در مسیر ترانزیتی پروازهای شرقی- غربی و شمالی- جنوبی عبوری از کشور است که میتواند آن را به یکی از هابهای هوایی مهم منطقه تبدیل کند.

همجواری فرودگاه امام با بندر خشک آپرین و نیز قرارگیری در کنار دو آزادراه ترانزیتی-تجاری کشور (آزادراه تهران-قم و آزادراه تهران-ساوه) موقعیتی ممتاز برای این فرودگاه در عرصه بازرگانی داخلی کشور پدید آورده است. این فرودگاه از طریق بندر خشک آپرین میتواند به بهترین شکل با شبکه ریلی کشور و نیز بنادر تجاری کشور مرتبط شود و نیز از طریق دو آزادراه پرتردد قم و ساوه میتواند به شریان تجارت کالای داخل کشور متصل گردد. به همین منظور، بخش غیرهوایی طرح توسعه فرودگاه ( شهر فرودگاهی) حدود 10 هزار هکتار از اراضی فرودگاه را به خود اختصاص داده است که شامل 1500 هکتار منطقه آزاد تجاری، 2500 هکتار منطقه ویژه اقتصادی و حدود 6000 هکتار با کاربری‌های متفاوت است که درصورت برنامهریزی و بهرهبرداری صحیح میتواند از این موقعیت ممتاز، بهترین بهره تجاری-اقتصادی را برای کشور حاصل نماید.

کارکرد لجستیک در حمل ونقل هوایی

لجستیک به عنوان یکی از (و شاید مهمترین) فعالیتهای اصلی حملونقل هوایی بهخصوص در فرودگاهها مطرح میباشد. بارگیری/بارانداز بار در فرودگاه، سوار/پیاده کردن مسافران از هواپیما، نگهداری و انبارداری محمولهها، جابجایی بار و مسافر در محوطه فرودگاه، برنامهریزی و زمانبندی سفر، بستهبندی کالا و سایر خدمات مشابه در زمره فعالیتهای لجستیکی فرودگاهی قرار میگیرد.

حتی امروزه لجستیک حوزه حملونقل هوایی را فراتر از موارد فوق دانسته و ایجاد شهرکها و پارکهای لجستیکی در مجاورت فرودگاهها، فعالیت شرکتهای لجستیکی طرف سوم در ارایه خدمات تجاری و ایجاد پایانههای حملونقل چندوجهی در فرودگاهها را به عنوان مهمترین طرحهای توسعهای فرودگاههای بینالمللی مدنظر قرار میدهند.

چرا که بدون توجه خاص به موارد فوق هیچگاه یک فرودگاه نخواهد توانست به یک هاب لجستیک موفق تبدیل شود. به عبارتی، ایفای نقش یک فرودگاه در لجستیک بینالملل و زیرساختها و خدمات لجستیکی فرودگاه، دو روی یک سکهاند که لازم و ملزوم یکدیگر محسوب میشوند.

توجه ویژه به چنین کارکردهای مهمی در طرح توسعه فرودگاه امام خمینی بدون شک باعث ارتقای قابل توجه جایگاه آن در تجارت داخلی و منطقهای خواهد شد و روند رشد و جبران عقبماندگی این فرودگاه ارزشمند کشورمان را تسریع خواهد نمود.

با نگاهی به تجربیات موفق برخی کشورهای همسایه که از قضا دارای بهترین جایگاهها در عرصه حملونقل هوایی هستند بیشتر به این نکته ظریف اذعان خواهیم کرد که توسعه یک فرودگاه بینالمللی بدون توجه به زیرساختهای لجستیکی آن و پیوند یکپارچه آن با فعالیتهای تجاری-لجستیکی کاری عبث و محکوم به شکست خواهد بود.

جایگاه رقیبان ایران

در حال حاضر کشورهایی چون ترکیه، امارات و قطر با بهرهگیری از مزیتهایی خیلی کمتر از کشورمان ولی حجم بالای سرمایهگذاری در توسعه زیرساختهای هوایی، مزیت رقابتی ایران را به سود خود ربودهاند. کشور امارات با بهرهگیری از ناوگان نو و زیرساختهای فرودگاهی پیشرفته، سهم عمدهای از جابجایی هوایی بار منطقهای را به خود اختصاص داده است. خطوط هواپیمایی الامارات در حال حاضر یکی از موفقترین خطوط هوایی جهان است و شرکت Emirates SkyCargo که شاخه حملونقل کارگوی خطوط الامارات است، در سال 2009 از نظر تن-کیلومتر بار حمل شده، هفتمین شرکت هواپیمایی بزرگ دنیا بوده است. حجم تن-کیلومتر بار جابجا شده توسط خطوط هوایی ثبت شده در کشور امارات حدود 93 برابر و حجم مسافر جابجا شده نزدیک به 3 برابر ایران است. توسعه زیرساختهای فرودگاهی در امارات بسیار مورد توجه است، چنانچه حملونقل هوایی نقش قابل توجهی در تجارت خارجی و خصوصاً‌ بازصادرات این کشور ایفا میکند. این کشور با بهرهگیری از موقعیت خاص خود و با ایجاد تجهیزات فرودگاهی مناسب، تبدیل به یکی از هابهای مهم منطقهای چه برای جابجایی کالا و چه مسافر شده است. توسعه مناطق آزاد و هابهای لجستیکی چون شهر لجستیکی دبی و منطقه ویژه صنعتی خلیفه، امکان تبدیل شدن تعدادی از فرودگاههای امارات را به هابهای مهم منطقهای و جهانی فراهم آورده است. با اینکه مساحت امارات تنها 5درصد مساحت ایران است، تعداد فرودگاههای آن بیش از 40 درصد فرودگاههای ایران هستند. همچنین فرودگاههای ترکیه نسبت به فعالترین فرودگاه کشور در جابجایی بار یعنی فرودگاه امام خمینی در سال 2010 حدود 5 برابر بیشتر بار جابجا کردهاند.

ضرورت اهتمام به توسعه جایگاه فرودگاه امام به هاب مسافر و بار

مراد از این مقایسه مختصر، بیان موقعیت سخت و خطیری هست که لجستیک هوایی کشورمان در عرصه بین المللی و منطقهای دارد. در حالیکه کشورمان خیلی از مزیتهای تبدیل شدن به هاب لجستیک هوایی و نیز مسیر ترانزیتی هوایی را داراست این رقبای منطقه ای ایران بوده اند که با بهره مندی از غفلت چنددهه ای ایران، گوی سبقت را ربوده و منافع زیادی را نصیب خود کرده اند. بدون شک، فرودگاه امام خمینی چنانچه بخواهد آنطور که اسناد بالادستی آن را تکلیف کردهاند به هاب منطقه ای تبدیل شود راهی بس دشوار و پرمانع در پیش خواهد داشت. چرا که نه تنها تلاش هوشمندانه و سرسختانه مسئولین حملونقل هوایی کشورمان را می طلبد بلکه رقبای کشورمان از هیچ تلاشی در جهت به شکست رساندن این عزم ملی فروگذار نخواهند کرد.