حمل و نقل به عنوان یکی از زیرساخت‌های اصلی توسعه کشور نقش مهمی در اقتصاد هر کشور دارد؛ در حال حاضر همه کشور‌های توسعه یافته دارای زیرساخت‌های قوی حمل و نقلی در انواع شقوق هوایی، جاده‌ای دریایی و بخصوص ریلی هستند و این نشان از توجه دولت‌‌ها به حمل و نقل و اختصاص اعتبارات ویژه به آنها دارد.

حدود 8.5 درصد از تولید ناخالص ملی مربوط به حوزه حمل و نقل است ضمن آنکه گسترش حمل و نقل توسعه کشور و رشد GDP را به همراه دارد.

در کشور ایران نیز به عنوان کشوری در مسیر توسعه، زیرساخت‌های حمل و نقل در حال شکل گرفتن است اما سرعت این توسعه نسبت به پهناوری جمهوری اسلامی ایران پایین است.

کشور ایران با بیش از یک‌میلیون و 648 هزار و 195 کیلومتر مربع مساحت، کشوری پهناور و از نظر جغرافیایی دارای کوه‌های بلند، دشت‌ها و تپه ماهور‌ها است که همین موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی متنوع توسعه حمل و نقل را پرهزینه کرده است.

البته طی سال‌های پس از انقلاب توجه دولت‌ها به توسعه زیرساخـت‌های حمل و نقل مطلوب بود اما کافی نبود.

در همین راستا به سراغ یکی از کارشناسان صنعت حمل و نقل رفتیم و درباره اولویت‌ها و هدف‌گذاری دولت بعدی در بخش حمل و نقل نظریات وی را جویا شدیم.

علی خاکساری معاون سابق دانشجویی و فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی و عضو اصلی کمیته اقتصاد راه در مجمع جهانی راه است؛ این استاد دانشگاه دارای مدرک تحصیلی دکترای برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای ‌(گرایش برنامه‌ریزی حمل و نقل و ترافیک) است.

وی در این‌باره اظهار داشت: توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل سرمایه‌بر است و بودجه‌های محدود عمرانی کفاف این پروژه‌های پرهزینه را نمی‌دهد در این راستا باید به سمت استفاده از سرمایه‌های خصوصی و جذب فاینانس حرکت کرد.

* توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل ابتدا توسط دولت سپس بخش خصوصی
خاکساری درباره روش‌های توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و حضور بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌ها توضیح داد: البته توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی به دلیل نیاز به سرمایه بسیار کلان در کنار دیر بازده بودن، طبیعتاً جذابیتی برای بخش خصوصی در راستای سرمایه‌گذاری ندارد بنابراین توسعه این بخش باید در وهله اول توسط دولت انجام شود و در گام دوم بخش خصوصی را با ایجاد مشوق‌ها برای توسعه زیرساخت‌ها جذب کرد.

عضو کمیته اقتصاد راه در مجمع جهانی راه تصریح کرد: در بخش توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی عمدتاً دولت باید سرمایه‌گذار خارجی را جذب کرده و شرایط برای حضور آنها فراهم را کنیم تا در شرایط رقابتی مناسبی فعالیت کنند.

* مشوق‌های لازم برای حضور بخش خصوصی نیست
خاکساری ادامه داد: در بسیاری از نقاط دنیا برای توسعه زیرساخت‌ها به روش‌های جذب منابع مالی نظیر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، فروش اوراق مشارکت و در روشی جدید اوراق اجاره، فاینانس و BOT روی آورده‌اند.

این کارشناس حمل و نقل اضافه کرد: در کشور ایران نیز استفاده از سرمایه بخش خصوصی برای توسعه زیرساخت‌ها تا حدی انجام شده اما به دلیل دیر بازده بودن بخش حمل و نقل، مشوق‌های جذاب‌تری برای بخش خصوصی لازم است تا برای سرمایه‌گذاری جذب شود.

* ضعف در جذب سرمایه‌گذار و فاینانسر  (سرمایه گذار خارجی)
وی افزود: طی چند سال اخیر هم توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل اغلب از محل بودجه‌های عمرانی دولت انجام گرفت و در حد همین میزان اعتبارات، فعالیت‌‌های مطلوبی انجام شد و کمتر بخش خصوصی از این موضوع استقبال کرد که شاید ضعف در جذب سرمایه‌گذار و فاینانسر را بتوان یکی از موانع توسعه هر چه بیشتر زیرساخت‌های حمل و نقل در چند سال اخیر عنوان کرد موضوعی که لازم است دولت‌های بعدی بیشتر به آن بپردازند.

* لزوم مدیریت صحیح با بهره‌وری بالا و افزایش کارایی
خاکساری اضافه کرد: از دیگر انتظارات این است که توسعه راه‌ها از نظر کمیت و کیفیت هر چه بهتر اجرا شود و با بهره‌گیری از اصول علمی و تخصصی دنبال شود، اما طی چند سال اخیر این توجه کافی نبود.

وی تصریح کرد: امیدواریم دولت بعدی به سمت مدیریت صحیح با بهره‌وری بالا و افزایش کارایی در بخش حمل و نقل گام بردارد و این نیازمند روش‌های علمی و تخصصی به دور از نگرش‌های سیاسی است تا بدین ترتیب حمل و نقل در مسیری صحیح حرکت ‌‌کند.

* لزوم رفع انحصار از شرکت‌های خصوصی/ دولت خود را از بهره‌برداری کنار کشد
این کارشناس حمل و نقل اضافه کرد: اما در زمینه بهره‌برداری از زیرساخت‌های حمل و نقل، دولت صرفاً باید خود را کنار بکشد و امور را به دست بخش خصوصی بسپارد و خود به عنوان حاکمیت نظارت کند، البته این خصوصی‌سازی باید در شرایط رقابت کامل باشد زیرا اگر انحصار وجود داشته باشد، بخش حمل و نقل تنبل می‌شود بنابراین نتیجه این رقابت سالم پویا شدن بخش حمل و نقل و نتیجه این امر رضایت مصرف‌کننده خواهد بود.

* لزوم آزادسازی نرخ‌ها‌ برای ایجاد رقابت سالم و افزایش کیفیت
خاکساری با تأکید بر اینکه افزایش کیفیت و کاهش نرخ بلیت موجب ایجاد شبکه رقابتی است، افزود: دولت باید در سیاست‌گذاری‌های کلان به توسعه زیرساخت‌ها و حاکمیت در بخش بهره‌برداری بپردازد، البته این برنامه‌ریزی‌های دولت نباید با رفتن مدیران از بین رود.

وی تأکید کرد: یکی از پیشرفت‌های مدیریتی و اولویت‌ها در ایجاد رقابت بین شرکت‌ها، قطعاً آزادسازی نرخ‌ها است. دولت در این راستا باید جرأت به خرج دهد و نرخ‌ها را آزاد کند که این امر به افزایش کیفیت، رضایتمندی مسافر و قدرت انتخاب می‌انجامد و برای بخش خصوصی نیز سود مناسبی دارد.

* حمل و نقل باید تابع شرایط رقابتی باشد
این کارشناس حمل و نقل با تأکید بر اینکه بخش حمل و نقل باید از انحصار خارج شود، گفت: اگر بخواهیم صرفاً با انحصار بخش حمل و نقل را مدیریت کنیم با مشکل مواجه خواهیم شد؛ امری که دولت‌های قبلی با آن مواجه بودند و اصلاً هم نتیجه بخش نبود.

وی ادامه داد: حتی در تخصیص ارز نیز باید شرایط رقابتی مدنظر قرار گیرد، باید اجازه داد حمل و نقل تابع شرایط رقابتی باشد تا با انحصارگرایی تنبل نشود، به عنوان مثال خودروسازهای کشور به دلیل توجه بیش از حد دولت به آنها و فراهم کردن شرایط انحصار برای آنها، به تنبل‌ترین بخش‌های صنعتی کشور تبدیل شده است اما قطعاً این رقابتی شدن، موجب پیشرفت صنعت حمل و نقل و توسعه آن خواهد شد.

* اقتصادی که ورشکستگی در آن وجود نداشته باشد، ناسالم است
خاکساری تأکید کرد: همه این موارد در شرایط رقابتی پاسخگو است، باید چند شرکت همزمان در یکی از مدل‌های حمل و نقلی فعالیت کرده و به مردم خدمات ارائه دهند و جتی در این رقابت‌ها برخی از این شرکت‌ها ورشکست هم بشوند؛ زمانی می‌توان مدعی بود که به سمت افزایش بهره‌وری، رشد کیفیت و ارتقاء رضایت مسافران گام برمی‌داریم که در طول دوره زمانی مشخص از چند شرکت تعدادی از آنها ورشکست شوند؛ اگر این اتفاق رخ دهد، اقتصاد ما سالم است

اقتصادی که ورشکستگی در آن وجود نداشته باشد، اقتصاد ناسالمی است.

* عدم ورشکستگی نشان از فعالیت در اقتصاد رانتی و شبه‌انحصاری دارد
وی اضافه کرد: حمل و نقل نیز باید به گونه‌ای مدیریت شود که در شرایط رقابتی عده‌ای ورشکست شوند تا سیگنال‌هایی که ورشکستی ارائه می‌دهد، افزایش کارآمدی باشد، بهره‌وری و مدیریت مطلوب مانع ورشکستگی می‌شود، اما وقتی گزینه ورشکستگی در بخش‌های مختلف حمل و نقل و حتی اقتصادی کلان وجود نداشته باشد، نشان می‌دهد که اقتصاد، اقتصادی رانتی و شبه انحصاری است.

خاکساری ادامه داد: پس شرکت‌ها باید  در بهره‌برداری وارد شده اما احتمال ورشکستی را بدهند، زیرا ورشکستگی در بخش‌های مختلف نشان از پویایی اقتصاد دارد، همانطور که اگر مدت‌ها ورشکستگی رخ ندهد، نشان از اقتصاد رانتی دارد، یعنی هر کسی در آن وارد شود بدون مدیریت صحیح موفق می‌شود و این یعنی برای پیروزی، مدیریت منطقی لازم نیست.

این کارشناس حمل و نقل افزود: در اقتصاد سالم بخش خصوصی باید بداند اگر در هر رقابتی وارد شد، الزاماً با جیب پر خارج نمی‌شود و ممکن است در جایی هم مجبور شود سرمایه خود را گذاشته برود که قطعاً در این شرایط افزایش بهره‌وری تضمین شده خواهد بود.

مرجع : خبرگزاری فارس