برای رسیدن به سهم ۳۰ درصدی حمل بار و ۲۰ درصدی جابه‌جایی مسافر در راه‌آهن طبق اسناد بالادستی، با احتساب ناوگان موجود حدود ۱۰۰۰ دستگاه لکوموتیو نیاز است اما در کمبود لکوموتیو به عنوان پاشنه‌آشیل توسعه ریلی، راه‌آهن مزیت‌های ترانزیتی را به تدریج از دست می‌دهد.

خبرگزاری فارس - سعید مؤذنی: ‌یکی از مشکلات این روزهای ناوگان ریلی کشور کمبود لکوموتیو است، طبق اسناد سند چشم انداز بخش حمل و نقل ریلی باید تا سال ۱۴۰۴ به سهم جابه جایی ۲۰ درصد مسافر کشور و ۳۰ درصد بار برسد، در حال حاضر حدود ۹۰ درصد جا به جایی‌ها توسط حمل و نقل جاده‌ای، ۷ درصد توسط حمل و نقل ریلی و ۳ درصد توسط حمل و نقل هوایی انجام می‌شود.

این در حالی است که برای تحقق این هدف باید ناوگان ریلی افزایش و ارتقا یابد و یکی از موضوعات اساسی در توسعه ناوگان، افزایش لکوموتیو و ناوگان کشش است که این روزها راه‌آهن با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کند.

بنابر اخبار واصله پس از شیوع کرونا و خصوصاً مناقشات اوکراین و روسیه، تقاضای حمل ترانزیتی ناوگان ریلی از کشور ما افزایش یافته اما به دلیل کمبود لکوموتیو بسیاری از این تقاضاها بی پاسخ مانده است.

*واردات لکوموتیو از چین و روسیه از دستور کار راه‌‌آهن خارج می‌شود

پیش از این مقرر بود شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، در کنار استفاده از ظرفیت داخل تولید لکوموتیو، مابه‌تفاوت نیاز به کشنده را در قالب واردات مستقیم لکوموتیو از چین و روسیه تأمین کند.

تیم مدیریتی شرکت راه‌آهن در تلاش بود تا با خرید کشنده‌های ریلی جدید از خارج از کشور مساله کمبود لکوموتیو که معضل راه‌آهن بود را مرتفع کند، به همین دلیل مدیرعامل شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران‌ خبر از خرید ۱۰۰۰ دستگاه کشنده ریلی جدید طی مدت سه سال را داد و در سفر به روسیه نیز، مذاکراتی برای تحقق این وعده با لکوموتیوسازان روسی انجام داد.

اما روز شنبه ۲۴ اردیبهشت ماه سال جاری، در کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی، موضوع واردات ۲۰۰ دستگاه لکوموتیو ریلی از چین و نحوه رعایت قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و حمایت از کالای ایرانی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

در این جلسه رئیس کمیسیون اصل ۹۰، وزیر صمت، ‌معاون حمل و نقل وزارت صمت، مدیرعامل بخش ریلی مپنا و مدیرعامل راه‌آهن‌ حضور داشتند.

‌در جلسه، جمع بندی اولیه این شد که ابتدا به اندازه ظرفیت تولید داخل برای لکوموتیو، قراردادهایی توسط شرکت راه‌آهن مدیریت و تنظیم شود و بعد از عقد قراردادها و تکمیل ظرفیت داخلی، اگر مجددا نیازی باقی ماند، از طریق کشور‌های خارجی البته صرفا توسط تولید‌کنندگان داخلی و با رعایت قانون سهم ساخت داخل و پیوست فناوری منطبق بر قانون اشاره شده، نسبت به رفع این قبیل نیازها اقدام شود.

در این جلسه مقرر شد موضوع واردات مستقیم لکوموتیو از چین و روسیه توسط راه‌آهن به علت عدم تطابق با قوانین و مقررات جاری کشور و مغایر بودن با سیاست های کلی نظام، از دستور کار شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران خارج شود.

همچنین تیم مشترکی متشکل از وزارت راه و شهرسازی و وزارت صنعت، معدن و تجارت، متولی تعیین دقیق ظرفیت تولید‌کنندگان داخلی شدند تا بتوانند ظرفیت واقعی لکوموتیوسازان داخلی در پنج سال آینده احصا شود و در صورت وجود نیاز مازاد، خرید کشنده از خارج از کشور، با تشکیل کنسرسیومی متشکل از سازندگان داخلی صورت پذیرد.

* تولید و بازسازی ۳۱۰۶ دستگاه ناوگان ریلی در داخل/ واردات از 98 صفر بود

در راستای بررسی میزان استفاده از ظرفیت داخلی توسط راه‌آهن، خبرنگار فارس تلاش کرد اطلاعاتی در این‌باره جمع‌آوری کند.

طبق پیگیری‌ها در موضوع مدیریت کنترل واردات ناوگان ریلی، مشخص شد با هماهنگی وزارت صمت‌ از ابتدای سال ۱۳۹۸ تا کنون هیچ گونه ناوگان ریلی از خارج کشور وارد نشده است و در این مدت ۳۱۰۴ دستگاه ناوگان ریلی (لکوموتیو، واگن باری و مسافری در داخل کشور تولید یا بازسازی شده‌اند که نسبت به ایام مشابه ۹۸ درصد افزایش داشته است.

در حال حاضر در تولید واگن باری به سهم ۹۰ درصد تولید داخل دست یافته‌ایم و تلاش بر این است که به خودکفایی کامل برسیم. تولید واگن باری با بار محوری ۲۵ تن نیز از برنامه‌های سال ۱۴۰۱ می‌باشد.

* کاهش سهم تولید داخل در تولید لکوموتیو

در تولید لکوموتیو از سهم ۶۰ درصد در پایان سال ۱۳۹۸ به حدود ۸۰ درصد در پایان سال ۱۴۰۰ رسیده ایم و ساخت داخل قلاب و سیستم ترمز لکوموتیو و بلوکه موتور دیزل نیز در حال تکمیل مراحل آزمون و پذیرش است، در تولید واگن‌های مسافری هم سهم تولید داخل حدود ۷۰ درصد است.

طبق پیگیری‌ها، با بومی سازی سیستم ترمز ریلی، همه ظرفیت‌های تولیدی کشور در واگن‌های تولید شده سال ۱۴۰۰ به کار گرفته شده و برای افزایش ظرفیت تولید سیستم ترمز در سال ۱۴۰۱ برنامه ریزی شده است، در حال حاضر از ظرفیت تولید داخل چرخ منوبلوک برای تامین بخشی از نیاز نگهداشت ناوگان باری استفاده می‌‌شود و برای افزایش ظرفیت تولید توسط سازنده فعلی و سایر تولید کنندگان در سال ۱۴۰۱ برنامه ریزی شده است تا ضمن جبران کمبود ظرفیت تولید، شرایط رقابتی بهتری برای مصرف کنندگان ایجاد شود؛ افزایش ظرفیت تولید بانداژ چرخ در سال ۱۴۰۱ برای تامین نیاز نگهداشت واگن‌های باری و مسافری در حال اقدام است.

طبق اعلام مسوولان، در شرکت راه‌آهن راه اندازی سامانه جامع رونق و جهش تولید صنعت ریلی (در دو بخش ناوگان و زیربنایی) با اهداف‌ «معرفی ظرفیت‌های موجود ساخت داخل قطعات در صنعت ریلی کشور»، «‌جلوگیری از واردات غیرضروری قطعات» و »توسعه و عمق بخشیدن به ساخت داخل با فراخوان مشارکت در جهاد خودکفایی صنعت ریلی» در دستور کار قرار گرفت.

بر اساس پیگیری‌ها، تعداد کل قطعات بارگذاری شده در سامانه 6826 قلم قطعه است که ‌تعداد قطعات ساخته شده در داخل 4733 قلم قطعه ‌توسط ۳۸۰ شرکت تولید شده‌اند.

تعداد قطعات وارداتی بارگذاری شده ۲۰۹۳ قلم قطعه است که فراخوان مشارکت و همکاری در تولید داخلی این قطعات انجام شده است.

* روند رو به رشد سرمایه‌گذاری شرکت‌های غیر دولتی در تولید واگن باری

تولید داخل ناوگان باری

با توجه به این که در سال‌های گذشته شرکت‌های بخش غیر دولتی در توسعه ناوگان باری سرمایه‌گذاری کرده‌اند و شرکت راه‌آهن نیز با حمایت‌های همه جانبه از جمله تسهیلات ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید و تبصره ۱۸ قانون بودجه سنواتی اقدامات لازم را انجام داده است اما همان طور که در جدول ملاحظه می‌‌شود در تولید واگن باری، روند رو به رشد سرمایه‌گذاری شرکت‌های غیر دولتی به خوبی مشخص است. به طوری که از تولید ۱۰۳ دستگاه واگن باری در سال ۱۳۹۴ به ۱۰۸۱ دستگاه واگن باری در سال ۱۴۰۰ رسیده‌ایم.

اما در تولید لکوموتیو با وجود وجود تقاضا برای خرید لکوموتیو (مطابق با جدول پایین)، سفارش گذاری برای تولید داخل لکوموتیو باری با وجود اقتصادی بودن و ارائه تسهیلات اشاره شده بنا به دلایلی محقق نشده است که در ادامه این دلایل قید می‌شود.

تقاضای سرمایه‌گذاری در خرید لکوموتیو

* دلایل عدم توسعه مطلوب لکوموتیو باری در سال‌های اخیر/ ۱۰۰۰ دستگاه لکوموتیو نیاز داریم

در حال حاضر در کشور، دو شرکت «مپنا لکوموتیو» و «واگن پارس مینا» در زمینه تولید لکوموتیو فعال هستند که هر دو شرکت تحت مالکیت شرکت مپنا قرار دارند.

در پنج سال گذشته (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰)‌ تعداد ۳۸ دستگاه لکوموتیو توسط دو شرکت مذکور ساخته شده است (یعنی به طور میانگین حدود ۸ دستگاه لکوموتیو در سال)، این در حالی است که براساس اسناد بالادستی موجود (بندهای ۲۴ و ۲۵ سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه و نیز بند ب ماده ۵۷ قانون برنامه ششم) تقویت حمل و نقل ریلی و رسیدن به سهم ۳۰ درصدی حمل بار و ۲۰ درصدی جابه‌جایی مسافر برای شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران هدف گذاری شده است.

به عقیده کارشناسان برای تحقق این هدف، با احتساب ناوگان موجود‌، پیش بینی می‌شو‌د ۱۰۰۰ دستگاه لکوموتیو مورد نیاز باشد که بخشی از این نیاز با بهره گیری از حداکثر توان تولید داخل و مابقی آن به ناچار از طریق واردات می‌توان تأمین کرد.

* هدف‌گذاری تأمین فوری ۲۰۰ دستگاه لکوموتیو/ تأمین ۵۰ دستگاه در داخل 

به گفته مسوولان‌، به منظور استفاده بهینه از شرایط و موقعیت جغرافیایی کشور در راستای توسعه کریدورهای ترانزیتی، تقویت حمل به‌موقع کالاهای بین المللی به ویژه محموله‌های ترانزیتی، افزایش سرعت بازرگانی، حمل به موقع کالاهای اساسی، مواد سوختی و مواد معدنی مجتمع‌های فولادی کشور و بهره برداری بهینه و حداکثری از ظرفیت شبکه ریلی کشور و تامین فوری حداقل ۲۰۰ دستگاه لکوموتیو در دستور کار قرار گرفته است.

اما به عقیده کارشناسان، با توجه به محدودیت ظرفیت تولید داخل و با در نظر گرفتن حداکثر تولید ۵۰ دستگاه لکوموتیو در سال توسط شرکت‌های داخلی، برای چگونگی تحقق مابقی نیاز افزایشی لکوموتیو، ضرورت دارد تصمیمات لازم و فوری اتخاذ ‌شود.

برخی پیگیری‌ها نشان می‌دهد حتی بررسی‌های اولیه چگونگی تامین لکوموتیو از محل تهاتر نفتی هم توسط مسوولان صورت گرفته اما هنوز هیچ گونه توافقی حاصل نشده است‌.

* ۲۰۰ دستگاه لکوموتیو در سه سال‌ زمین‌گیر شد

۳۰ آذر پارسال بود که میعاد صالحی در مراسم بهره‌برداری از ۵۲۶ دستگاه انواع ناوگان ریلی، گفت: تقاضا‌های بین‌المللی ما در بخش راه‌آهن مناسب نبوده که باید به‌روزرسانی شود، ‌در ۸ تا ۱۰ سال اخیر نسبت به رقبای منطقه‌ای عقب‌ماندگی بسیاری داریم.

‌به گفته وی، زمانی که شرکت راه‌آهن را تحویل گرفتم، فقط ۵۰۰ دستگاه لکوموتیو گرم (فعال) در شبکه ریلی کشور تردد می‌کرد، درحالی‌ که ۹۵۰ دستگاه لکوموتیو در ناوگان ریلی کشور فعال است.

مدیرعامل شرکت راه‌آهن این را هم گفته بود که ‌۱۵ هزار کیلومتر ریل داریم که تعداد بیشتری لکوموتیو می‌طلبد، کمتر از ۲۰۰ دستگاه لکوموتیو در سه سال اخیر (تا ۱۴۰۰) زمین‌گیر شده است که ۶۰ تا ۷۰ دستگاه آن فقط امسال (سال ۱۴۰۰) زمین‌گیر شده بود؛ متوسط سن لکوموتیو‌های مسافری امروز کمتر از ۱۰ سال و لکوموتیو‌های باری بیش از ۳۰ سال است که اگر بازسازی نشود، تخریب مضاعف رخ می‌دهد.

وی به برنامه ششم توسعه مبنی بر دستیابی به ۲۰ درصد سهم ریل از مسافر و ۳۰ درصد از بار اشاره کرد و گفته بود: با این اولویت‌بندی قانون برنامه ششم فاصله زیادی داریم و توسعه حمل ریلی که مسیر مهمی برای جهش اقتصادی است، نیاز به اعتبارات و زمان بیشتری دارد.

* ضرورت ایجاد ‌تنوع در تولید لکوموتیو داخلی با محوریت نیاز شبکه ریلی و مصرف سوخت‌

‌کارشناسان معتقد هستند به منظور بهره‌برداری بهینه و حداکثری از ظرفیت شبکه ریلی کشور و بالا بردن کارایی و بهره‌وری شبکه ریلی، استفاده از لکوموتیوهای‌ قوی‌‌ با توان و ظرفیت کششی بالا‌ امری اجتناب‌ناپذیر است.

در این حوزه ضرورت دارد تولیدکننده داخل‌ نیز به فکر ایجاد تنوع در تولید لکوموتیو با توجه به نیازهای شبکه ریلی کشور و میزان مصرف سوخت باشد. 

از سوی دیگر آماده به کاری روزانه لکوموتیوهای تولید داخل از ابتدای بهره‌برداری (سال ۱۳۹۷) تا‌کنون برابر ۵۳ درصد است، با توجه به عمر پایین این لکوموتیوها آماده به کاری حداقل ۹۰ درصد مورد انتظار ‌است که ضرورت دارد تولیدکنندگان به این مسأله هم توجه کنند.

*‌ برنامه بازسازی لکوموتیوهای باری متوقف موجود به خوبی پیش نرفت

در این‌باره‌ محمدجواد شاهجویی، کارشناس اقتصاد حمل و نقل در گفت‌‌و‌گو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس می‌گوید: وضعیت کشنده‌های ریلی موجود در کشور نامطلوب بوده و به یکی از چالش های جدی پیشِ روی این صنعت تبدیل شده است، به طوری که بنا به اعلام راه‌آهن، افت محسوس عملکرد حمل بار و مسافر ریلی در سال‌های اخیر، ارمغان پایین بودن درصد آماده به کاری کشنده‌های ریلی است.

‌به گفته وی‌ هم اکنون بالغ بر 150 کشنده ریلی در شبکه موجود است که نیاز به تعمیر دارند و می‌توانند با صرف هزینه 20 درصدی نسبت به خرید کشنده ریلی جدید، به مدار خدمت رسانی باز گردند.

طبق پیگیری‌ها، در راستای راه‌اندازی لکوموتیوهای متوقف طولانی‌مدت با استفاده از ظرفیت بخش غیر دولتی، بازسازی، نگهداری و بهره‌برداری ۵۰ دستگاه لکوموتیو باری سنگین آلستوم در سال ۱۳۹۶ با روش ROO (بازسازی، نگهداری و بهره برداری و انتقال مالکیت) با قراردادی ۵ ساله با شرکت مپنا منعقد شد.

باوجود‌ اقدامات صورت گرفته از سوی شرکت سرمایه گذار (مپنا) فقط ۹ دستگاه بازسازی و آماده بهره‌برداری شد‌ در حالی که تاکنون ضرورت داشت حداقل ۴۰ دستگاه آماده بهره‌برداری می‌‌شد.

به گفته‌ متولیان امر، متوسط آماده به کاری این ۹ دستگاه نیز از ابتدای بهره برداری تاکنون حدود ۴۶ درصد بوده است که با توجه به بازسازی لکوموتیوهای مذکور، آماده به کاری ۹۰ درصدی مورد انتظار‌ است.

* امکان تأمین ناوگان کشش از چین/ پیگیری مونتاژ لکوموتیو چینی در داخل‌

بنابراین گزارش باتوجه به اعمال تحریم‌ها‌ گزینه‌های محدودی برای تامین خارجی لکوموتیو در دسترس است.

یکی از این گزینه‌‌های تأمین لکوموتیو از کشور چین است که مبادلات اقتصادی با ایران دارد، از سال ۱۳۸۷ تجربه بهره‌برداری از لکوموتیوهای چینی در کشور وجود دارد و با توجه به توجیه اقتصادی، هم اکنون درخواست‌های متعددی از سوی بخش غیردولتی برای خرید لکوموتیوهای چینی وجود دارد.

طبق پیگیری‌ها به تازگی یک شرکت دانش بنیان فعال در زمینه تولید ناوگان ریلی، موافقت یک شرکت چینی را برای همکاری در تولید داخل یک مدل از لکوموتیوهای باری چینی موجود در شبکه اخذ کرده است.

* حمل‌ونقل ریلی برای رقابت با جاده مزیت می‌خواهد

بنابراین گزارش به هر حال امروز یکی از پاشنه‌آشیل‌های توسعه حمل ریلی کشور، کمبود ناوگان کشش و لکوموتیو است، در کمبود لکوموتیو، بسیاری از بارها، به موقع از بنادر تخلیه نمی‌شود یا مدت زمان سیر کالا تا زمان رسیدن به مقصد افزایش می‌یابد و این خود مانع استقبال صاحبان کالا از حمل و نقل ریلی شده است.

از سویی دولت حرکت به سمت استفاده بیشتر از ناوگان ریلی که مورد تأکید همه مسوولان نظام است را در پیش گرفته است، به هر حال حمل و نقل ریلی نسبت به حمل و نقل جاده‌ای مصرف سوخت کمتری (حدود یک‌هفتم) دارد اما راه‌آهن به عنوان مدل حمل و نقلی پاک و ایمن، قدرت رقابت با حمل و نقل جاده‌ای را ندارد.

حق دسترسی صفر ناوگان جاده‌ای به شبکه و یارانه‌ای بودن سوخت ناوگان جاده‌ای، از موضوعاتی است که صاحبان کالا را به سمت استفاده از ناوگان جاده‌ای به جای شبکه ریلی، سوق می‌دهد.

حال در این شرایط نابرابر، ناوگان ریلی باید با ناوگان جاده‌ای که اغلب مزیت‌‌ها را برای خود جذب کرده است، رقابت کند در حالی که از نظر لکوموتیو به عنوان ناوگان کشش هم در مضیقه است.

به هر حال تحقق اهداف برنامه و اسناد بالادستی در حوزه ریلی نیازمند توجه خاص و ویژه دولتمردان است، همگان بر توسعه حمل و نقل ریلی تأکید دارند اما به نظر می‌رسد برای تحقق این هدف، باید برنامه‌‌ مشخص عملیاتی در دستور کار قرار داد.