«نگذارید بمیرد جنگل، که جهان خواهد مرد». فواید بی­شمار و کارکردهای بسیار فراوان جنگل­ها در حوزه­‌های آبخیز سبب شده است جنگلها به مثابه ریه­‌های زمین و رمز حیات انسان تلقی شود و در این باره آبخیزداری کمک بسیار زیادی می تواند در توسعه جنگلکاری در کشور داشته باشد. برای تبیین ارتباط متقابل آبخیزداری و جنگلکاری در کشور، گفتگویی با آقای دکتر خسرو ثاقب طالبی، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع، انجام دادیم. طالبی با اشاره به اینکه جنگلکاری یکی از اقدامات عمده و مهم در آبخیزداری است، خاطرنشان کرد: حفظ و احیای جنگلها و حفاظت از آن به ویژه در مناطقی که به خاطر دخالت بیجای انسان، پوشش گیاهی تخریب شده و از بین رفته است، باید در صدر اولویتهای طرحهای آبخیزداری در کشور باشد. خلاصه­‌ای از دیدگاه­های ایشان به شرح زیر است:

• مهمترین اقدام برای عملیات آبخیزداری، ایجاد پوشش گیاهی در بالادست حوزه آبخیز است و باید درختکاری در صدر اولویت­های آبخیزداری باشد.
• مطالعات تاریخی می­توانند نقش بسیار مهم و موثری در عملیات جنگل‌کاری و آبخیزداری داشته باشند.
• متاسفانه جنگل­های زاگرس به علت دخالت­ها و تصرفات بیجای انسان، به شدت تخریب شده است و نیاز به احیاء و حفاظت جدی دارند.
• اهمیت حوزه آبخیز زاگرس و جنگل­های غرب کشور از آن جهت است که 40 درصد آب کشور را تنظیم و تأمین می­کند.
• جنگلها نقش بسیار موثری در کنترل سیلاب و خسارات ناشی از آن دارند و از عوامل مهم وقوع سیل در کشور، تغییر کاربری­ جنگل­ها و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی و ویلاسازی است.
• کشور کره جنوبی و دانمارک از کشورهایی هستند که در زمینه جنگلکاری در دنیا بسیار موفق عمل کرده­‌اند.
• باید در کشور برای جنگلکاری و درختکاری بسیج مردمی شکل گیرد و باید در این باره عزم و اراده ملی وجود داشته باشد.

در ادامه نظر مخاطبان را به مشروح گفتگوی جالب با آقای دکتر ثاقب طالبی جلب می­ نماییم:

تسنیم: آقای دکتر به عنوان سوال اول بفرمایید به لحاظ اکولوژیکی، جنگلها دارای چه فواید و مزایایی هستند؟

در ابتدا باید گفت به طور کلی دو اکوسیستم داریم: آبی و خشکی. اکوسیستم خشک دارای سه نوع جنگل، مرتع و بیابان است. هر کدام از اینها عناصر دارند که در اطراف اکوسیستمها اثرات متقابل دارند. اکوسیستم جنگل دارای فواید و مزایای بسیار زیادی است از جمله این که جنگلها تولید اکسیژن می ­کنند و دی اکسیدکربن را دفع می ­کنند و از تولید گازهای گلخانه­‌ای جلوگیری می­ کنند. جنگلها باعث می­ شود ما بتوانیم نزولات آسمانی را حفظ کنیم و بتوان جلوی تبخیر آن را گرفت و آن را در زیرزمین ذخیره کرد و در مواقع ضرورت از آن استفاده نمود. کارکرد دیگر جنگلها، حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش خاک است. به طور خلاصه می ­توان گفت جنگل­ها در تولید آب، هوا، غذا، حفظ حیات وحش و امنیت غذایی مردم نقش مهم و موثری دارند.

تسنیم: رابطه آبخیزداری و جنگل چگونه است و این دو چطور می ­توانند در خدمت هم قرار گیرند؟

آبخیزداری برای مدیریت اکوسیستم­ها، نوعی تکنیک و تکنولوژی است که ما بتوانیم از آن اکوسیستم به صورت پایدار و دائمی استفاده کنیم و از منافعش بهره­‌مند شویم. بر اساس این تکنولوژی و تکنیک، در بسیاری مناطق باید نزولات آسمانی را حفظ کنیم و از هدررفت آب­ جلوگیری کنیم و بدین منظور عملیات آبخیزداری مثل ساخت سدها و بندهای مختلف و ایجاد پوشش گیاهی می­تواند نقش مهمی در جلوگیری تبخیر و هدررفت آب داشته باشد. اما مهمترین اقدام برای آبخیزداری، ایجاد پوشش گیاهی در بالادست حوزه آبخیز است؛ آنجایی که جریان آب در حال شدت گرفتن است، با درختکاری و ایجاد پوشش گیاهی اجازه ندهیم آب شدت بگیرد تا سیل مخرب ایجاد شود. در این باره یکی از کارهای خوبی که در آبخیزداری انجام شده است، آبخوان­‌داری است. آبخوان‌ها منابع آب­هایی است که به زیرزمین هدایت شده است و نمونه آن در گرابایگان فسا وجود دارد. در این منطقه به علت وقوع سیلاب، روستائیان مجبور به مهاجرت شده بودند ولی با عملیات آبخوان­داری و پخش سیلاب انجام شده، الان آن منطقه خشک، تبدیل به بهشت در دل بیابان شده است.

تسنیم: آیا می­توان با عملیات آبخیزداری اکوسیستمی را به اکوسیستم دیگری تغییر داد مثلا بیابان را تبدیل به جنگل کرد و با توجه به مثال گرابایگان فسا آیا تبدیل بیابان به جنگل، تبعات و عوارضی می­تواند داشته باشد؟

به طور کلی نمی­توان اکوسیستمی که به طور طبیعی بیابان بوده است به جنگل تبدیل کرد، چون ممکن است منطقه­‌ای که بیابان است، پتانسیل تبدیل به جنگل نداشته باشد و به خاطر همین بیابان شده است. ولی اگر بخواهیم مثلا منطقه بی­‌آب و علف را با عملیات آبخیزداری سرسبز کنیم و تبدیل به جنگل کنیم، باید ارزیابی محیط زیستی انجام داد و بررسی کرد آیا این منطقه خشک، توان تبدیل شدن به جنگل را دارد یا خیر؟ یکی از مواردی که نشان دهنده آن است که منطقه­‌ای توان تبدیل شدن به جنگل دارد و با عملیات آبخیزداری آن منطقه را سرسبز کرد، آن است که مطالعات تاریخی انجام شود و ثابت شود در قدیم الایام سرسبز و خرم بوده باشد. درباره گرابایگان نیز نیز مساله صادق است. روستائیان قدیمی نقل می­کنند در گذشته گرابایگان منطقه آباد و سرسبزی بوده است که متاسفانه به خاطر دخالت­های بیجای انسان این سبزی و خرمی از بین رفت. همچنین وجود درختان گز در اطراف منطقه گرابایگان، که اندازه آن تا 30 تا 40 سانتی­متر می­رسد نشان از آن است که منطقه دارای ظرفیت سرسبزی و خرمی بوده است. مثال دیگر برای نقش مطالعات تاریخی در آبخیزداری، منطقه سیستان و بلوچستان است. در منابع تاریخی آمده است سیستان و بلوچستان 5 هزار سال پیش انبار غله ایران بوده است حال چطور شده به صورت خشک درآمده و زیر شن­های روان دفن شده است، این به خاطر دخالت­ انسان و تغییرات اقلیمی بوده است. با توجه به این پیشینه تاریخی می­توان بعضی از مناطق سیستان و بلوچستان را با عملیات آبخیزداری احیا کرد و این قابلیت در این منطقه وجود دارد و در این باره طرحهای تحقیقاتی در دست انجام است.

تسنیم: پس می­توان نتیجه گرفت مطالعات تاریخی و پیشینه شناسی در آبخیزداری می­تواند نقش مهم و بسزایی داشته باشد.

بله موفقیت طرح­های آبخیزداری مرهون توجه به همین مطالعات تاریخی است. البته این مطالعات تاریخی را می­توان در کتاب­های تاریخی، سفرنامه­‌ها، اسناد و گزارش­های تاریخی مشاهده کرد. نمونه یکی از این گزارشهای تاریخی درباره جنگلهای زاگرس است که امروزه متاسفانه به علت دخالت­ها و تصرفات انسان، به شدت تخریب شده است. جنگلهای زاگرس در 5 هزار سال پیش مملو و انبوه از درختان بلوط بوه است. در منابع تاریخی چنین آمده است «تیمور لنگ وقتی لشکرکشی به غرب ایران می­کند و می­خواهد غرب ایران را به تصرف خود درآورد، می­گوید به مناطقی رسیدیم که زیر درختان باید دولا دولا راه می­رفتیم و تاریکی ناشی از سایه درختان جنگلی به حدی بود که باید فانوس به دست از لابلای درختان عبور می­کردیم.» این وضعیت کجا و وضعیت کنونی جنگلهای زاگرس کجا. خب این این پیشینه می ­تواند در طراحی و اجرای عملیات آبخیزداری مثمرثمر باشد؛ و نیز در گزارش­های تاریخی آمده است آقامحمدخان قاجار وقتی فرار می­کند در جنگلهای دشت ارژن مخفی می­شود. متاسفانه الان دیگر اثری از جنگل­های دشت ارژن نیست این در حالی است که در این جنگلها آثار وجود شیر دیده می­شود. از این رو مطالعات تاریخی می­تواند نقش موثری در آبخیزداری و احیای مناطق مختلف داشته باشد.

تسنیم: آقای دکتر به جنگلهای زاگرس و تخریب شدید این جنگلها اشاره کردید؛ بفرمایید به لحاظ اکولوژیکی این جنگل­ها داری چه فواید و کارکردهایی است و آبخیزداری چگونه می­تواند در احیای این جنگلها موثر باشد؟

حوزه آبخیز زاگرس و جنگلهای غرب کشور آن به حدی اهمیت دارد که 40 درصد آب کشور را تنظیم و تأمین می­ کند. مهمترین رودخانه­‌های غرب کشور مثل کارون از کوههای زاگرس سرچشمه می­گیرد و به خلیج فارس می­ریزد. خب سوال اینجاست این آب چگونه تأمین می­شود؟ جواب آن است که با پوشش گیاهی، جنگل­ها و مناطق کوهستانی آن و باران. شدت بارش برف و باران که مناطق کوهستانی و بالادست انجام می­شود، این شدت توسط درختان و جنگلها  دفع می­ شود و آب باران آهسته آهسته در خاک نفوذ می­ کند و جذب سفره­‌های زیرزمینی می­ شود و به صورت چشمه یا رودخانه مورد استفاده قرار می گیرد. ولی متاسفانه الان شاهد هستیم جنگلهای زاگرس به شدت در معرض تخریب قرار گرفته­‌اند و آثار تعادل اکولوژیکی در آن دیده نمی شود. البته متاسفانه نابودی جنگلها معضل و چالش بزرگی در دنیا است و این تخریب گسترده باعث معضلات فراوان مانند خشکسالی، وقوع سیلاب­ها، بی­‌نظمی­های بازندگی و تغییرات اقلیم شده است.

تسنیم: با وجود کارکرد فراوان جنگل­های زاگرس، علت اصلی نابودی این جنگلها چیست؟

علت اصلی مطامع و منافع مادی است؛ باید به این نکته مهم توجه داشت که این جنگلها اقتصادی نیستند و نمی­ توان با نگاه اقتصادی به این جنگل­ها نگریست. ارزش خدمات اکولوژی و اکوسیستمی جنگلهای زاگرس به مراتب بیشتر از خدمات چوب است و این جنگلها باید اول حفاظت شوند و دوم باید اصلاح شوند و در جاهایی که پوشش گیاهی از بین رفته است با عملیات آبخیزداری، جنگلکاری شده و حفاظت شود. علت دیگر در نابودی جنگل­های زاگرس عدم آگاهی و شناخت مردم از فواید و آثار فراوان این جنگل­هاست. متاسفانه به خاطر همین عدم آگاهی نسبت به اهمیت جنگل، مردم برای تفریح و تفرج و برای درست کردن کباب، روی خاک جنگل، آتش درست می­ کنند و این درست کردن آتش باعث از بین رفتن موجودات زنده خاک مثل قارچ­ها، باکتری­ها و میکرو ارگانیسم­های زنده موجود در خاک م ی­شود و رفته رفته خاک جنگل از بین می ­رود و برای رشد درخت مناسب نخواهد بود. مساله دیگر آتش گرفتن درختان است که باعث نابودی جنگل می­شود و بیشتر منشأ آن نیز انسانها هستند. بنابراین آموزش بسیار مهم است و در آبخیزداری باید به مردم به خصوص جوامع محلی آموزش داد تا از جنگلها به خوبی حفاظت کنند و اجازه ندهند دامها به جنگل­ها وارد شوند و نهال­ها و درختچه­‌های جنگل را از بین ببرند.

تسنیم: به نظر شما چه نوع آبخیزداری می­ تواند برای حوزه­‌های آبخیز کشور مناسب باشد؟

با توجه به وضعیت موجود کشور مهمترین مسأله و اولویت آبخیزداری، استقرار پوشش گیاهی و درختکاری در بالادست حوزه آبخیز است. البته ایجاد سازه­‌های مکانیکی مثل بندها و سدهای خاکی خوب است ولی باید از بالادست بتوانیم آب را کنترل کنیم تا سیلاب و هرزآب تشکیل نشود تا به مردم خسارت وارد کند. استقرار پوشش گیاهی و درختکاری در ارتفاعات، مهمترین عامل ترمز در جریان آب­های سطحی است و باید در ارتفاعات و بالادست حوزه آبخیز و در اولین جایی که می­توان پوشش گیاهی ایجاد کرد، عملیات استقرار پوشش گیاهی انجام شود. این پوشش گیاهی می­تواند با درختچه­‌ها، گیاهان علفی، درخت­های مثمر یا غیرمثمر باشد و در کاشت درخت باید دقت شود گونه گیاهی متناسب با اقلیم منطقه انتخاب شود. در آبخیزداری باید به اصول و قواعد حاکم بر طبیعت که خداوند با حکمت در طبیعت نهاده است توجه جدی انجام شود. از جمله این اصول حاکم بر طبیعت آن است که باید در بالای ارتفاعات گیاهانی مستقر شوند که به سرما مقاوم باشند معمولا گیاهان کوتاه و بالشتکی و درختچه­‌های کوچک و در مناطق پایین­تر درختهای بزرگ مستقر شوند. بنابراین باید در مناطقی که پوشش گیاهی و جنگلها از بین رفته­‌اند، اولویت برنامه­‌های آبخیزداری حفظ و احیای پوشش گیاهی متناسب با اقلیم منطقه و حفاظت از آن باشد.

تسنیم: آیا این بحث علمی است یا تعصب رشته­ تحصیلی است که در دانشگاه خوانده­‌اید؟

واقعا به خاطر تعصب رشته­‌ای نیست؛ به خاطر اینکه در دانشگاه اصول حاکم بر اکوسیستم آموزش داده می شود ما یاد می ­گیریم وقتی مشکلی پیش می آید متوجه می ­شویم عیب کار کجاست و اولویت چیست. در پزشکی گفته می­ شود باید پیشگیری کنیم. پیشگیری در بحث جنگل­ها و منابع طبیعی، حفاظت اکو سیستم است. حفاظت اکوسیستم یعنی داشتن پوشش گیاهی. گیاه داشته باشیم همه عناصر طبیعت در کنارش داریم مثل حیوانات، تنوع زیستی، خاک، انسان. متاسفانه انسان به خاطر مطامع و منافع کوتاه مدت خود این جنگلها را قطع می‌کند و آن را تبدیل به ساختمان و ویلا می­کند. برای نمونه فاصله بین نور تا آمل، دور تا دور جاده به جز بنگاه املاک چیز دیگری نمی­ بینیم. این در صورتی است که تمامی این مناطق روزی جنگل بوده است و جنگل تا کنار دریا کشیده شده بود الان هم مناطقی وجود دارد که جنگل به دریا متصل است. متاسفانه این جنگل­ها تغییر کاربری داده و آهسته آهسته تبدیل به شالیزار یا با­غهای میوه شده است و هنگامی که این باغ میوه و شالیزار نیز به صرفه برای کشاورز نباشد، فروخته می­ شود و به ویلا تبدیل می ­شود و همین تغییر کاربر­ی ها خسارات فراوانی را به دنبال داشته است که یکی از این آسیبها، خسارات وقوع سیل است که متاسفانه امسال شاهد وقوع سیلاب­ هایی بودیم که خسارات زیادی را بر کشور تحمیل کرد.

تسنیم: آقای دکتر جنگل­ها چه تأثیری در کنترل سیلاب و کاهش آسیب­ها و خسارات ناشی از آن داشته باشد؟

جنگلها قطعا نقش مثبت در کنترل سیلاب و خسارات ناشی از آن دارند. جنگلها باعث می­شود در بالادست حوزه آبخیز، شتاب باران گرفته شود و بارشهای شدید تبدیل به سیل نشود. یکی از عوامل مهم سیل اخیر استان­های گلستان، مازندران و لرستان قطع درختان و نابودی جنگل­های شمال و غرب کشور بوده است. اگر این جنگلها از بین نمی­رفت، این همه آسیب و خسارت ناشی از سیل نداشتیم.

تسنیم: آیا به صورت علمی این مطلب قابل اثبات است؟

بله، اگر مقایسه کنیم بین مناطقی که عملیات آبخیزداری شده و جنگلها سالم بودند با مناطقی که جنگلها از بین رفته بودند، متوجه می­شویم مناطقی که از پوشش گیاهی کمتری برخوردار بودند کمترین خسارت ناشی از سیل متحمل شده­اند. به عنوان نمونه چند سال گذشته اطراف نکا بارندگی شدید اتفاق افتاد و آسیب زیادی به تأسیسات نکا وارد ساخت و تخریب زیادی به بار آورد، ولی حوزه آبخیز نزدیک به آن که دارای پوشش گیاهی مناسبتر و بهتری بود، آسیب و تخریب کمتری متوجه حوزه آبخیز شده بود. افزون بر این اگر مطالعات تاریخی انجام شود متوجه می ­شویم در سطح کشور اینقدر سیل با حجم تخریبی زیاد نداشتیم و در همین سیل اخیر گلستان و لرستان به صورت میدانی از پیرمردها و اهالی مناطق سوال می­کردیم جواب می­دادند در 30-40 سال اخیر شاهد این چنین سیلاب­های شدید نبودیم.

تسنیم: راه­‌حل شما برای کاهش خطرات ناشی از سیلاب در حوزه­های آبخیز چیست؟

همان طور که اشاره شد مهمترین راه­‌حل آن است که در مناطقی که پوشش گیاهی و جنگلها نابود شده است مثل جنگلهای زاگرس و جنگلهای شمال، این مناطق با درختکاری و طرحهای جنگلکاری احیاء و حفاظت شود. باید برای این منظور در کشور نهضت درختکاری ایجاد شود. الان جمعیت کشور ما حدود 80 میلیون نفر است، اگر هر نفر دو درخت بکارد و مدیریت و نگهداری درست صورت گیرد، در هر سال میتوانیم، حداقل 50 هزار هکتار را درختکاری کنیم و در 10 سال این رقم به 500 هزار هکتار می­رسد که عدد بسیار خوبی است. باید برای درختکاری گسترده در کشور، بسیج مردمی به وجود آید و از ظرفیتهای مختلف استفاده شود. یکی از این ظرفیتها استفاده از نیروهای مسلح و سربازان وظیفه است. این سربازان می­توانند با آموزشهای مناسب دو سه ماهه، به امر جنگلکاری و درختکاری بپردازند. البته برای شکل­ گیری نهضت درختکاری در کشور، نیاز به عزم و اراده ملی در همه اقشار ملت است.

تسنیم: آیا در دنیا کشورهایی داریم که در جنگلکاری موفق عمل کرده باشند؟

بله، یکی از این کشورها کره جنوبی است؛ کشور کره جنوبی در طول جنگ جهانی دوم همه منابع جنگلی­‌اش نابود شد و تقریبا کشور خشک و بیابانی شد. بعد از جنگ، این کشور برای جنگلکاری بسیج شد و رهبران آن کشور اعلام کردند از هر خانواده به جز یک نفر که برای تهیه غذا و سایر امورات دیگر باید در خانه بماند، همه اعضای خانواده باید در امر جنگلکاری مشارکت داشته باشند و درخت بکارند. کشور موفق دیگر دانمارک است. این کشور بسیاری از جنگل­های خود را جهت بهره­‌برداری در کشاورزی و دامپروری از بین برد و فقط 3 درصد جنگل­های این کشور باقی مانده بود، ولی الان با مدیریتی که انجام شده این میزان به 17 درصد رسیده است.

انتهای پیام/