در ادامه به بررسی مفهوم سازمان های مردم نهاد و نقش آن در ساختار حکومت می‌پردازیم.

مکانیسم‌های هشدار دهنده

« ان جی او» مخفف Non Government Organization و به معنای سازمان غیردولتی است. سازمان غیردولتی متشکل از گروهی افراد داوطلب است که بدون وابستگی به دولت و به صورت غیرانتفاعی و عام‌المنفعه، با تشکیلات سازمان‌یافته برای اهداف و موضوعات متنوع فرهنگی، اجتماعی، خیریه، تخصصی و صنفی فعالیت می‌کنند. اهداف و موضوعات مورد توجه این سازمان‌ها مختص به گروه و قشر خاصی نمی‌باشد و حضور تمامی‌افراد را در عرصه‌های مختلف رشد و توسعه کشور امکان‌پذیر می‌سازد. اداره اطلاعات عمومی سازمان ملل متحد آن را این‌گونه تعریف می‌کند: به هر سازمان غیر‌دولتی و داوطلبانه‌ای اطلاق می‌شود که در سطح محلی، ملی یا بین‌المللی فعالیت دارد و افرادی با علائق مشترک، آن را اداره می‌کنند. خدمات انسان دوستانه، توجه‌دادن مردم به اعمال دولت، نظارت بر سیاست‌های اتخاذ شده از سوی آن و تشویق به مشارکت سیاسی، در شمار فعالیت‌های این سازمان‌ها قرار می‌گیرد. سازمان‌هایی از این دست، با تحلیل و کارشناسی امور، در واقع نقش مکانیسم‌های هشداردهنده را بازی می‌کنند.

پس از پایان جنگ دوم جهانی ، مفهوم سازمان غیردولتی از فراگیری بیشتری برخوردار شد. هر چند نام این نهاد در منشور ملل متحد ذکر نشده، اما ماده ۷۱ این منشور، در حالی که به وظایف و اختیارات شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (ECOSOC)  می‌پردازد، نام سازمان‌های غیردولتی را نیز به عنوان نهادهایی که شورا می‌تواند از ظرفیت‌های آنان جهت کسب اطلاعات دست اول و بهینه از وضعیت مناطق مورد نظر خود استفاده کند، مطرح می‌کند.

ویژگی‌های سازمان های مردم نهاد و غیر دولتی

با استفاده از تعاریفی که در اسناد سازمان ملل از این سازمان های مردم نهاد شده، می‌توان ویژگی‌های اصلی این سازمان‌ها را این گونه برشمرد:

غیرانتفاعی بودن: اگر چه این سازمان‌ها می‌توانند در کارهای بازرگانی وارد شوند، اما سود و سرمایه حاصل از آن باید فقط صرف اجرای اهداف سازمان شود یا اینکه در خود سازمان سرمایه‌گذاری شود. مشاوره حقوقی – در واقع باید گفت که این سازمان‌ها با انگیزه سودجویی به وجود نیامده‌اند. این خصوصیت در آیین‌نامه فعالیت سازمان‌های غیردولتی اینگونه منعکس شده:«تقسیم دارایی‌، سود و یا درآمد سازمان در میان مؤسسان‌، اعضاء و مدیران و کارکنان آن قبل و پس از انحلال ممنوع است‌».

استقلال از دولت: سازمان‌های غیر‌دولتی را مردم تأسیس می‌کنند و عموما دولت‌ها در ایجاد و مدیریت آنها نقش چندانی ندارند. به همین خاطر آیین‌‌نامه سال ۱۳۸۴ مقرر می‌کند که «واژه “غیردولتی‌” به این معناست که دستگاه‌های حکومتی در تأسیس و اداره سازمان دخالت ‌نداشته باشند».
داوطلبانه بودن: سازمان‌های غیردولتی را مردم به صورت داوطلبانه به وجود می‌آورند، از سویی این سازمان‌ها باید تابع قوانین و مقررات موجود باشند و از سوی دیگر هیچ تشکیلات دولتی نباید در شرایط عادی، ایجاد، اداره و انحلال آن ها را فرمان دهد.عضویت مردم در سازمان‌های غیردولتی، دواطلبانه است.

دارا بودن شخصیت حقوقی: سازمان های مردم نهاد در جریان تشکیل به ثبت می‌رسند و از شخصیت حقوقی برخوردار می‌شوند. برخورداری از شخصیت حقوقی موجب جلب اعتماد مردم به آن ها می‌شود و علاوه بر آن می‌توانند با سازمان‌های دولتی قرارداد منعقد کنند و از تسهیلات مختلفی نظیر تسهیلات بانکی و… استفاده کنند. در کشور ما یک « ان جی او» بعد از ثبت و اخذ پروانه فعالیت، از شخصیت حقوقی برخوردار می‌شود.

مدیریت دموکراتیک و مشارکتی: ماهیت مردمی‌ سازمان‌های غیردولتی اقتضا می‌کند که فرآیند اداره آن از پایین به بالا و مشارکتی باشد. این ویژگی سبب می‌شود که اعضا همواره بر عملکرد مدیران نظارت داشته باشند و مدیران پاسخگوی عملکردشان در برابر اعضا باشند. تبصره ۱ ماده ۲۱ آیین‌نامه سازمان‌های غیردولتی مقرر می‌کند: «اساسنامه سازمان باید بر رأی‌گیری آزاد از تمام اعضاء برای انتخاب مدیران و همچنین نحوه ‌تغییر مدیران و دوره تصدی آن ها و نیز تصمیمات اساسی در ایجاد هر گونه تغییر و تاثیرگذاری تصریح کند».

خودگردانی: سازمان‌های غیر‌دولتی، از نظر مالی خودگردان هستند، هر چند آن ها از دولت، افراد خیر سازمان‌های بین‌المللی و … کمک‌هایی دریافت می‌کنند، با این حال این کمک‌ها نباید موجبات وابستگی‌شان را به منابع کمک کننده فراهم کند، به طوری که سازمان‌های غیردولتی از تعهدات اجتماعی و اهدافشان دور شوند. در کشور ما منابع مالی تامین کننده یک سازمان غیردولتی این گونه تصریح شده است: “هدیه‌، اعانه و هبه اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از داخلی و خارجی و دولتی و غیر دولتی‌، همچنین وقف و حبس‌. علاوه بر این سازمان می‌تواند از حق عضویت وجوه حاصل از فعالیت‌های انجام شده در چارچوب موضوع فعالیت‌، اهداف و اساسنامه سازمان واین آیین‌نامه‌ استفاده کند”.

غیر سیاسی: این سازمان ها تعهد اجتماعی دارند. هدف اساسی آن‌ها خدمت به اجتماع، فقراء، گروه‌های آسیب‌پذیر، رفع تبعیض‌های جنسی – نژادی، مشکلات محیطی و… است. ساز و کارهای تاسیس سازمان‌های غیردولتی نیز با سازمان‌های سیاسی و احزاب متفاوت است و معمولا آن ها در زمان تأسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزه‌های سیاسی می‌سپارند. با این حال، این ویژگی ها نباید به معنی اجتناب از حرکت‌های جمعی و انتقادی به برنامه‌ریزهای دولتی و بین‌المللی تلقی شود. آن ها می‌توانند از سازمان‌های دولتی و جهانی انتقاد کنند، برنامه‌هایشان را افشا کنند و راهپیمایی‌های مسالمت آمیزی را برگزار کنند.

«سمن» چیست؟

اصطلاح سازمان غیردولتی به معنایی که امروزه در سطح بین‌المللی مصطلح شده است، سابقه بسیار اندکی در ایران دارد. « ان جی او»‌ها به معنای سازمان‌های غیردولتی و به تشکل‌ها، انجمن‌ها ، کانون‌ها و نهادهای مردمی گفته می‌شود و در ایران جهت تطبیق بیشتر رویکردها و جهت‌گیری‌ها با شرایط داخلی و بومی‌سازی بهتر این سازمان، واژه سمن را جایگزین « ان جی او» کرده‌­اند. سمن، مخفف و کوتاه شده سازمان های مردم نهاد است.

اهمیت سازمان های مردم نهاد

بسیاری از متخصصان مسایل اجتماعی معتقدند که در قرن ۲۱ اداره جوامع بشری بدون حضور هماهنگ و موثر سه رکن مهم آن یعنی دولت ، بخش خصوصی و جامعه مدنی امکان‌پذیر نیست. سازمان‌های غیردولتی یکی از استوانه‌های جامعه مدنی است که ارتباط نزدیک با مردم جامعه دارند و سعی دارند مشکلات مردم را به حاکمیت منتقل سازند.

ساختار سازمان های مردم نهاد متفاوت از سازمان‌های دولتی است. این گونه سازمان‌ها، عنصر اصلی یک جامعه مدنی پویا قلمداد می‌شوند. آن‌ها مسایلی همچون کمک به تحقق اصل آزادی انجمن‌ها، تشویق کثرت‌گرایی در جامعه، ایجاد تعادل اجتماعی و قواعد قانونی آن، بالا بردن بازدهی منابع انسانی و مالی و… را باعث می‌شوند. باید توجه داشت که در گفتمان دولت و جامعه مدنی، زمانی توازن حاکم می‌شود که نهادهای مردم‌سالار شکل گیرند. سازمان‌های غیردولتی صدایی است که از دل جامعه و مردم برمی‌خیزد. دولت موظف است با قرار دادن امکانات خود در اختیار یک « ان جی او» به خصوص امکاناتی از جنس رسانه‌های گروهی (تلویزیون، رادیو و…) زمینه را برای هرچه بلندتر شدن این صدا فراهم آورد. در جوامع کنونی « ان جی او ها» وکیل –  مزایای بسیار دارد، نیل به اهداف از طریق این سازمان‌ها دارای صرفه اقتصادی بالایی است، چرا که« ان جی او» ‌ها با برخورداری از نیروی انسانی داوطلب و کمک‌های مردمی‌داخلی و بین‌المللی، قادر به تحقق اهداف با هزینه‌ای بسیار پایین هستند. از سوی دیگر این نهادها خودجوش بوده و شکل‌گیری و حرکت آن از سر اعتقاد اعضای آن است. بنابراین طبیعی است که این سازمان‌ها به اصول خود، پایبندتر و متعهدتر هستند. اصولی که دولت‌ها گاهی به دلیل حفظ منافع خارجی و یا… به فراموشی می‌سپارند. در کنار همه این موارد، باید متذکر شد که اهداف خیرخواهانه و بشردوستانه آن ها باعث می‌شود تا اعتماد عمومی ‌به سمت آن ها جلب شود.

ایران و سازمان‌های مردم‌ نهاد

پایه‌های ابتدایی و اولیه سازمان‌های غیر دولتی در ایران در جوامع شهری به صورت مشارکت مردمی ‌در امور مربوط به اداره خانوارهای بی‌سرپرست، کاریابی برای بیکاران، دستگیری از مستمندان تأسیس پرورشگاه، دارالمجانین، درمانگاه، مدرسه و… توسط افراد خیر و معتمدان محلی در شهرهای بزرگ بنا نهاده شد.

آمار واحدی از تعداد سازمان‌های غیردولتی فعال در کشور موجود نیست، اما بر طبق تعریف خاصی که مرکز آمار از این‌گونه سازمان‌ها داشته است، یک سرشماری در سال ۱۳۸۳ از این سازمان‌ها صورت گرفت که بر اساس آن نزدیک به ۶۸۴۸  سازمان غیردولتی دارای مجوز در ایران مشغول به فعالیت هستند که مراکز عمده مجوز دهنده به این سازمان‌ها، نیروی انتظامی، وزارت کشور سازمان ملی جوانان، بهزیستی و سازمان حفاظت از محیط زیست بوده است. بر طبق این آمار عمده‌ترین فعالیت‌های این سازمان‌ها در حوزه فرهنگی، آموزشی، امور حمایتی و خیریه و قرض الحسنه بوده است.عمده‌ترین منبع تامین هزینه سازمان‌های غیردولتی در ایران کمک‌های مردمی و تسهیلات و اعتبارات دولتی است، که این نشان دهنده نقش پررنگ دولت و مردم در حمایت و تقویت این تشکل‌هاست.

سمن ها، بازوهای قدرتمند برای احقاق حقوق عامه

سازمان‌های غیردولتی از اجزای مهم جامعه مدنی هستند که مسئولیت ارتباط میان مردم و دولت را بر عهده دارند. فعالیت‌های دولت همیشه زیر ذره‌بین سازمان‌های مردم نهاد است.
سازمان‌های غیردولتی در کنار دولت، بازوی قدرتمندی برای احقاق حقوق عامه محسوب می‌شوند. تجربه‌های کشورها نیز اثبات‌کننده چنین ادعایی است. بنابراین در حالی که در ایران سازمان‌های مردم‌نهاد در آغاز فعالیت خود هستند. از سوی دیگر ایرادی که برخی به مجموعه مقررات مربوط به فعالیت « ان جی او» ها می‌گیرند، دخالت فراوان دولت در روند تاسیس و اعطای مجوز و فعالیت آن‌هاست به گونه‌ای که عده ای از اصطلاح سازمان‌های غیردولتی، نیمه‌دولتی در این خصوص استفاده می‌کنند.