چرا ساخت راه‌آهن برای اغلب دولت‌ها موضوع بسیار مهمی است؟

یکی از بخش‌های مهم سیستم حمل‌ونقل در اغلب کشورها که نقش زیر بنایی و غیر قابل انکاری در توسعه پایدار و عرصه‌های گوناگون ایفا می‌کند، حمل و نقل ریلی است.

این سیستم به دلیل مزایای نسبی که در مقایسه با دیگر بخش‌های حمل و نقلی مانند جاده‌ای، هوایی و دریایی دارد، سهم خاصی را در بخش حمل و نقل مختص خود کرده است. در اکثر کشورهای توسعه یافته و بیشتر کشورهای در حال توسعه، راه‌آهن یک مکانیسم مهم و کارآمد در زمینه حمل‌ونقل درون‌شهری و برون‌شهری محسوب می‌شود.

راه‌آهن در ایران نیز در طول زمان فراز و فرودهایی داشته است و هدف شرکت راه‌آهن تلاش به‌منظور قرار گرفتن در جایگاهی مطلوب است. با توجه به موقعیت کشور در منطقه، گسترش و پیشرفت سیستم حمل و نقل ریلی نقش به سزایی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی خواهد داشت. در این مقاله سعی بر آن است ضمن بررسی راه‌آهن، به اهمیت و مزایای آن از نظر استراتژیک و مسائل مربوط به آن پرداخت.

سرفصل‌های عنوان‌شده در این مقاله عبارت‌اند از:

• آشنایی با راه‌آهن و وضعیت فعلی آن
• اهمیت‌های راه‌آهن
• دلایل لزوم گسترش و پیشرفت راه‌آهن

آشنایی با راه‌آهن و وضعیت فعلی آن

در ایران، فکر احداث راه آهن در دوران حکومت قاجار از نیمه دوم قرن نوزدهم به منظور توسعه روابط فرهنگی و سیاسی اروپا و ایران به وجود آمد و خطوط راه آهن مطرح شده و اهمیت‌های آن مشخص شد. ایران از نخستین کشورهای سازنده راه‌آهن است که در طی زمان با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

حمل و نقل ریلی برای کشورهایی بزرگ مثل ایران، از بهترین ابزار به منظور جوابگویی به نیازهای حمل و نقل باری و مسافری است. اما مدتی در کشور به درستی به این صنعت توجه نشد.

دلایل بی توجهی به راه آهن

یکی از دلایل مهم برای این بی‌توجهی وجود هزینه‌های بالا برای احداث مسیرهای ریلی است که نیاز به بودجه و سرمایه‌گذاری‌های زیادی دارد. شرکت ساخت و توسعه زیر بناهای حمل و نقل کشور وظیفه ساخت و توسعه خطوط ریلی در ایران را دارد. شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران نیز عهده‌دار نگهداری، تعمیر و هم‌چنین بهره‌برداری از این شبکه حمل‌ونقل را دارا است.

ایران حمل‌ونقل ریلی بسیار جزئی در تجارت خارجی دارد. راه‌آهن حدود ۸ درصد  سهم، در صادرات و واردات و تجارت کشور را دارد، که این عدد کم است و بهتر است به بالای ۲۵ درصد برسد. در سال ۱۳۹۵ کشور ایران دارای ۱۳۴۳۷ کیلومتر شبکه ریلی استاندارد و ۹۶ کیلومتر خطوط ریلی عریض بوده است.

اما در سال ۱۳۹۶ اقداماتی در حوزه فعالیت شرکت راه‌آهن انجام شد که در طول تاریخ ۹۰ ساله شرکت راه‌آهن بی‌نظیر بود. در سال ۹۶ نزدیک به ۸۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در استان‌های متفاوت توسط شرکت راه‌آهن نصب شد.

در سال ۱۳۹۲ از سهم ۳۲ میلیون تن معادل ۱۰ درصد سهم حمل کالا در کشور، در سال ۱۳۹۶، این عدد به ۴۶ میلیون تن رسیده است و سیر نزولی حمل‌ونقل ریلی متوقف شد. در همین راستا برای توسعه حمل‌ونقل ریلی سند و برنامه‌ای تا سال ۱۴۰۰ تدوین شد. در برنامه ششم هدف‌های کلی برای محقق شدن در نظر گرفته‌شده‌اند که ۷ هدف کلی آن عبارت‌اند از:

اهداف کلی

1. اقتصادی کردن فعالیت‌های ریلی برای بخش خصوصی
2. بهره‌برداری به‌طور کامل از پتانسیل‌های موجود درراه آهن
3. تغییر دادن چهره‌ی راه‌آهن
4. ایجاد ایمنی بیشتر درراه آهن
5. توسعه خطوط ریلی جدید
6. ایجاد کردن منابع مالی پایدار به‌منظور توسعه حمل و نقل ریلی
7. رفع کردن موانع مالی

اهمیت‌های راه‌آهن

اهمیت زیاد راه‌آهن همواره مورد تأکید مدیران و مسئولان کشوری بوده. حمل و نقل ریلی در زیرساخت و توسعه پایدار و نیز تولید ناخالص ملی سهم ویژه‌ای داشته و نقش آن در توسعه‌های اقتصادی و اجتماعی، صنعت، تجارت، بازرگانی، کشاورزی، اشتغال‌زایی و دیگر زیر بخش‌ها قابل‌انکار نیست.

راه آهن به دلیل مزایای نسبی که نسبت به دیگر سیستم‌های حمل و نقل از جمله دریایی، هوایی و زمینی دارد، نقش قابل توجه ای را به خود اختصاص داده است. راه‌آهن خوب خدمات بسیاری از صنایع سنگین کشور را با هزینه‌ای خیلی کمتر از حمل و نقل جاده‌ای انجام می‌دهد. که باعث تسهیل تجارت خواهد شد.

مزیت‌های دیگر راه‌آهن مانند ظرفیت‌ بسیار بالای آن، حمل و نقل مسافر و بار، ایمنی، کم بودن مصرف‌ انرژی‌ و آلودگی‌ پایین آن، کرایه پایین‌‌، باعث شده تا به عنوان یکی از وسیله‌های باصرفه ارتباطی محسوب شود و اکثر دولت‌ها با در نظر گرفتن این پارامترها، این سیستم را برای تأمین نیاز برگزینند. در ادامه به توضیح مختصری از بعضی از این مزایا می‌پردازیم:

ایمنی:

طبق آمار مسافرت‌های ریلی ایمنی بیشتری نسبت به مسافرت‌های جاده‌ای دارند. خطر تصادف جاده‌ای حدود ۲۴ برابر بیشتر از مسافرت‌های ریلی است و همچنین آمار کشته‌شدگان جاده‌ای ۳۳۰ برابر ریلی است.

انرژی:

برای مقایسه مصرف انرژی در حمل و نقل ریلی و جاده‌ای آمارهای مختلفی وجود دارد. با توجه به گزارش گروه مطالعات اقتصادی مرکز تحقیقات شرکت راه آهن، سوخت برای هر ۱۰۰۰نفرکیلومتر حمل و نقل مسافر در جاده ۱۰ لیتر است و برای حمل و نقل در راه آهن حدود ۷ لیتر است. همچنین در این بخش مدیرعامل شرکت راه‌آهن گفته است که اگر حمل همه بار کشور از طریق راه‌آهن انجام پذیرد، به‌جای مصرف ۷۳ میلیارد دلار سوخت در بخش جاده‌ای، تنها با صرف سه میلیارد دلار سوخت می‌توان این کار را انجام داد.

محیط زیست:

از مزایای راه‌آهن می‌توان به کاهش آلودگی هوای کشور و همچنین جلوگیری از تخریب محیط‌زیست به‌منظور از بین بردن طبیعت و همچنین استفاده از زمین و خاک‌های زیاد برای ایجاد حمل و نقل جاده‌ای اشاره کرد. تحقیقات علمی نیز ثابت کرده‌اند که سروصدای خودروهای راه آهنی نسبت به سروصدای خودروهای جاده‌ای کمتر است. زیرا برد فرکانس مفیدشان آزار و اذیت کمتری دارند.

مقایسه هزینه‌های ساخت راه آهن و جاده:

در مطالعات نشان داده شده که ظرفیت حمل‌ونقل راه آهن ۳ الی ۵ برابر جاده است. در مورد هزینه ساخت نیز، هزینه‌های جاده سازی ۳ برابر در هر کیلومتر بیشتر است. بهتر است بدانید که هزینه‌های نگهداری ناوگان ریلی خیلی کمتر از هزینه‌های نگهداری ناوگان جاده‌ای است. 

دلایل لزوم گسترش و پیشرفت راه‌آهن

در ایران صنعت حمل‌ونقل زیاد نتوانسته گسترش پیدا کند و از مهم‌ترین علت‌های آن‌هم می‌توان به پرداخت ناکافی اعتبارات مصوب اشاره کرد. فراموش نکنید که در اغلب دولت‌ها قبل از این‌که راه‌آهن برای دستگاه‌های بهره‌بردار سودآور باشد، برای اقتصاد ملی مفید است.

اهمیت‌هایی که در بالا گفته شد مانند کاهش مصرف سوخت، کاهش حوادث رانندگی، اثرات کم زیست محیطی، کم شدن تلفات جاده‌ای، مثلاً ایجاد ایستگاه در فاصله‌های ۲۰ کیلومتر یا کمتر باعث آبادانی می‌شود، و همچنین توانایی در حمل و نقل انبوه باعث امکان جابجایی سریع نیروهای مسلح کشور می‌شود و امنیت منطقه را برقرار می‌سازد و  … شامل این سود می‌شوند

که عامل مؤثری برای توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی به‌حساب می‌آیند. از اهمیت این غافل نشوید که توسعه راه‌آهن می‌تواند باعث آبادانی و امنیت ملی کشور نیز شود.

مشکلات

مشکلات زیادی در مسیر توسعه حمل‌ونقل ریلی وجود دارد و بیشتر مراکز عمده بار کشور که اغلب در شهرهای بندری وجود دارند به شبکه ریلی متصل نیستند و اتصال دادن این شهرها به شبکه راه‌آهن سبب توسعه و شکوفایی این بندرها خواهد شد.

همچنین مشکلات چالش‌های دیگری نظیر قدیمی بودن تعداد زیادی از ایستگاه‌های راه آهن، فرسوده بودن  برخی واگن‌ها و خطوط راه‌آهن، کمبود لکوموتیو و عدم وجود شبکه ریلی سریع‌السیر و …  در سیستم حمل و نقل راه آهن کشور وجود دارد که نیاز به حمایت، تدبیر و برنامه‌های اساسی دارد.

در این مقاله سعی بر آن شد تا توضیحات مختصری درباره‌ی اهمیت شرکت راه‌آهن در جوامع مختلف ازجمله ایران، مزایای آن از نظر استراتژیک و مشکلات و مسائل مربوط به این سیستم بیان شود. همچنین لزوم گسترش راه‌آهن در منافع اقتصادی و اجتماعی موردبررسی قرار گرفت.