گروه بنگاه‌ها، ملیحه ابراهیمی: براساس اهداف کمی برنامه پنجم، بخش قابل توجهی از رشد اقتصادی باید از محل ارتقای بهره‌وری کل عوامل تولید تامین شود. برای تسهیل تحقق این هدف، تمامی دستگاه‌های اجرایی مکلفند در تدوین اسناد سهم بهره‌وری کل عوامل در رشد اقتصادی را منظور کرده و الزامات آن را مشخص کنند.

همچنین دستگاه‌های اجرایی موظفند به‌منظور تحول اقتصادی کشور از یک نظام اقتصادی نهاده محور به نظام اقتصادی ستانده محور، ضمن شناسایی موانع افزایش بهره‌وری عوامل تولید، سیاست‌های مربوط به بخش خود را به‌منظور رفع این موانع تهیه کنند.

بهره‌وری کل عوامل تولید (TFP)، معیاری است که توصیف‌کننده استفاده صحیح و بهینه از عوامل تولید و همچنین درجه دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده است. بررسی روند تغییرات بهره‌وری، منجر به کسب اطلاعاتی از وضعیت کارآیی، تکنولوژی و دانش فنی در یک سازمان می‌شود. بنابراین با مطالعه روند تغییر بهره‌وری، می‌توان به‌منظور بهبود عملکرد قسمت‌های مختلف سازمان یا توسعه و پیشرفت سازمان در بازار رقابت، برنامه‌ریزی کرد.

مرکز تحقیقات و آموزش راه‌آهن ایران در گزارشی کارشناسی به بررسی وضعیت بهره‌وری در راه‌آهن در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ پرداخته است. این گزارش با بررسی دقیق شاخص‌های بهره‌وری در این مجموعه به این نتیجه می‌رسد که بهره‌وری کل عوامل تولید (TFP) در راه‌آهن ایران در سال‌های یاد شده کاهش یافته است. گزارش مرکز تحقیقات راه‌آهن در ادامه با بهره‌گیری از تجارب کشورهای موفق در بهره‌وری به ارائه راهکارهایی به‌منظور بهره‌وری در راه‌آهن ایران می‌پردازد.

در این گزارش آمده است: بهره‌وری کل عوامل تولید (TFP) در راه‌آهن ایران در سال‌های ۱۳۸۷ الی ۱۳۹۰ کاهش یافته است. با توجه به اینکه رشد بهره‌وری کل عوامل تولید برابر با میانگین موزون رشد بهره‌وری نیروی کار و سرمایه است، در نتیجه عواملی که بهبود سطح کیفی نیروی کار و سرمایه، تخصیص بهتر منابع و استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود را به‌همراه دارد، به ارتقای بهره‌وری کل عوامل تولید کمک می‌کند. از آنجا که در صنعت حمل‌ونقل ریلی بهره‌وری سرمایه افزایش یافته است ولی بهره‌وری نیروی کار و ارزش افزوده نرخ کاهشی داشته است در نتیجه صنعت ریلی ایران با کاهش TFP همراه بوده است.

گزارش مرکز تحقیقات راه‌آهن می‌افزاید: تجارب کشورهای موفق در ارتقای بهره‌وری نشان می‌دهد که افزایش شاخص‌های فناوری (نظیر سرمایه‌گذاری خارجی، تحقیق و توسعه، توسعه صادرات کالاهای با فناوری بالا و...) از مهم‌ترین مولفه‌های رشد بهره‌وری در کشورهای مزبور بوده است.

این گزارش پس از بررسی تفصیلی شاخص‌های بهره‌وری در راه‌آهن به‌منظور افزایش شاخص‌های بهره‌وری در این مجموعه به ارائه راهکارها و پیشنهادهایی می‌پردازد.

براساس گزارش مرکز تحقیقات راه‌آهن، توجه به گسترش زیربناهای لازم از طریق ایجاد و گسترش جاده‌های کشور و همچنین خطوط راه‌آهن و خصوصا افزایش کیفیت تجهیزات موجود ضروری است. در این خصوص توسعه و بهسازی پایانه‌های مسافری و باری، فرودگاه‌ها، بنادر و تجهیزات تخلیه و بارگیری نیز ضرورت دارد، نوسازی و بهسازی ناوگان حمل‌ونقل کشور اعم از ریلی، جاده‌ای، هوایی و دریایی و افزایش توان عملی ناوگان حمل‌ونقل کشور و افزایش سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی، با افزایش سهم هزینه‌های مزبور لازم است. نهادینه شدن فرهنگ استفاده از نتایج تحقیقات در رفتارهای اقتصادی کارگزاران و تصمیم‌گیران راه‌آهن، از جمله راهکارهای بهبود بهره‌وری در راه‌آهن ایران است.

این گزارش همچنین در ادامه پیشنهادها به منظور بهبود شرایط می‌افزاید: حساسیت‌ها و اهمیت ویژه زیربخش حمل‌ونقل معمولا پای دولت را به این حوزه کشانده است، با این همه افزایش مشارکت بخش تعاونی و بخش خصوصی و در نظر گرفتن مشوق‌های مختلف و آماده‌سازی زمینه‌های حضور آنان در بسیاری از فعالیت‌های ریلی که در انحصار دولت بوده و قابل واگذاری است، به بهبود وضعیت و رفع موانع و مشکلات موجود آنها کمک کرده و با افزایش فضای رقابت سازنده و تمرکززدایی در ارائه خدمات، به ارتقای کمی و کیفی خدمات قابل ارائه و در نتیجه بهبود شاخص‌های عملکردی، نظیر بهره‌وری آنها منجر خواهد شد. همچنین پیشنهاد می‌کند: بررسی قوانین و مقررات موجود در بخش حمل‌ونقل و انجام بازنگری و اصلاحات اساسی در آن به‌منظور افزایش سرعت فرآیند و کاهش اتلاف وقت، در افزایش اثربخشی و بهبود وضعیت بهره‌وری زیربخش حمل‌ونقل کمک قابل‌توجهی خواهد کرد.

گزارش مرکز تحقیقات راه‌آهن ایجاد فضای مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، افزایش بهره‌وری سرمایه از طریق کاهش دوره اتمام طرح‌های عمرانی با اولویت دادن به تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام بخش ریلی،‌افزایش بهره‌وری نیروی کار از طریق بالا بردن سهم شاغلان تحصیلکرده از کل شاغلان به دلیل توان بالای نیروی کار ماهر در استفاده از فناوری مدرن در راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و پرداخت دستمزد به نیروی کار براساس مهارت و ارزش کار انجام شده در راستای افزایش بهره‌وری نیروی کار راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران را از دیگر موارد موثر در افزایش و بهبود بهره‌وری اعلام می‌کند.

در ادامه می‌افزاید: به‌منظور افزایش بهره‌وری در سایر شاخص‌های اختصاصی، پیشنهادهایی ارائه می‌شود:

- ایران، کشوری است که دارای خطوط پایین است. این وضعیت منجر به این مطلب می‌شود که برای افزایش بهره‌وری خطوط ریلی ایران، باید در زمینه ساخت خطوط جدید سرمایه‌گذاری بیشتری صورت گیرد.

- شرکت راه‌آهن در حال حاضر متصدی خطوط ریلی و مالک ۹۰ درصد لکوموتیوهای موجود در کشور است. شرکت راه‌آهن به سبب بدنه سنگین نیروی انسانی و انجام فعالیت‌های تصدی‌گری هزینه نسبتا بالایی دارد و این هزینه را با فشار سنگین به شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی تامین می‌کند. شرکت راه‌آهن آنقدر به شرکت‌های ریلی فشار اعمال می‌کند که حمل‌ونقل ریلی برای صاحبان کالا در بسیاری از مسیرها مقرون به صرفه نباشد. چنانچه تعرفه‌های سنگین راه‌آهن کاهش یابد حمل‌ونقل ریلی مورد استقبال گسترده قرار می‌گیرد و از طرف دیگر قیمت تمام‌شده کالاها کاهش می‌یابد.

در ادامه آمده است: کاهش قیمت حمل کالا توسط شبکه ریلی چند نتیجه به دنبال دارد که از جمله آنها می‌توان به کاهش حمل توسط کامیون‌ها و انتقال حمل بخشی از بار کامیونی توسط ریل، غیراقتصادی شدن فعالیت بخشی از کامیون به دلیل کاهش بار قابل حمل و کاهش استقبال صاحبان کالا از حمل‌ونقل بار از طریق جاده (در برخی از مسیرها)، کاهش کرایه حمل و در نتیجه فشار به متصدیان ریلی و دولت برای افزایش بهره‌وری شبکه ریلی، دو خطه کردن خطوط و افزایش طول خطوط ریلی، کاهش قیمت حمل برخی محصولات و امکان صادرات آنها از جمله محصولات باارزش کمتر ازجمله سیمان، گچ، انواع سنگ و... و کاهش هزینه حمل و در نتیجه کاهش قیمت محصولات در بازار مصرف و کاهش فشار به مصرف‌کنندگان اشاره کرد.

گزارش مرکز تحقیقات راه‌آهن در پایان آورده است: کاهش قیمت حمل ریلی زمانی محقق می‌شود که شرکت راه‌آهن به جای دریافت تعرفه ۵۵ درصدی از شرکت‌های ریلی به تعرفه ۲۵ درصد و دریافت یک چهارم درآمد شرکت‌های ریلی بابت عوارض استفاده از خطوط ریلی رضایت دهد، شرکت راه‌آهن از تصدی‌گری خارج و لکوموتیوهای خود را از طریق مزایده به بخش خصوصی واگذار کند، به این ترتیب بهره‌وری شبکه ریلی افزایش و با افزایش بهره‌وری میزان درآمد شبکه ریلی کشور تا حد قابل توجهی زیاد خواهد شد و به همان نسبت یک چهارم عوارض سهم راه‌آهن نیز زیاد می‌شود، در این شرایط قیمت‌های حمل توسط راه‌آهن نیز تفاوت محسوسی با بخش جاده‌ای خواهد داشت.