اقتصاد ایرانی: مطلب پیش رو برگرفته از مقاله هزینه های اقتصادی یارانه سوخت در جهان است که در دسامبر ۲۰۱۳ توسط مرکز تحقیقات اقتصادی امریکا منتشر و توسط همت قلی زاده و زهره طایفی نصرآبادی، از کارشناسان سازمان مدیریت و برنامه ریزی و وزارت نیرو ترجمه شده است. نکته قابل توجه در این گزارش، بررسی قیمت فرآورده های نفتی در ۱۰ کشور نفت خیز جهان است که آمار قابل تاملی در آن (مربوط به سال ۲۰۱۲) وجود دارد.
به گزارش تعادل، اما قبل از ارائه ترجمه، مقدمه یی درخصوص مفهوم یارانه انرژی و اینکه اتلاق «یارانه» به ارقام محاسباتی صحیح است یا نه، تحلیل اجمالی ارائه شده است. یکی از مباحث ساده و در عین حال مهم علم اقتصاد، مبحث «هزینه فرصت» است. هزینه فرصت مفهومی انتزاعی است که ارزش بهترین فرصت های از دست رفته را به نمایش می گذارد و به استفاده از منابع به بهینه ترین شکل ممکن اشاره دارد. در درک از هزینه فرصت نیاز به محدویت زمان و مکان نبوده و بهترین گزینه همیشه قابلیت ارزیابی را دارد. در اصل، هزینه یی است آرمانی که عمل کردن به آن هیچ وقت آسان نبوده است. در کلاس های آموزشی علم اقتصاد از هزینه فرصت به نرخ جانشینی می رسیدیم. به بیان دیگر، هزینه فرصت موضوع قابلیت جانشینی بین عوامل (یا کالاها) را تبیین کرده و اشاره می کند که عوامل قابلیت جانشین شدن دارند. عمل کردن به هزینه فرصت به این دلیل مشکل است که گزینه های پیش روی هر تحلیل، محدود است و ممکن است همیشه گزینه یی بهتر برای مقایسه در محیط بیرونی اقتصاد ظهور کند. هزینه فرصت که در اقتصاد خرد مطرح می شود، جزو مفاهیم پایه یی اقتصاد است اما یارانه مربوط به اقتصاد بخش عمومی است. موضوع هزینه فرصت مربوط به تصمیم گیری در امور اجرایی اقتصادی است. به عبارت دیگر، این موضوع یکی از مراحل فرآیند تصمیم گیری است، هزینه – فرصت به جهت اخذ اقتصادی ترین و منطقی ترین تصمیم مدنظر قرار می گیرد و هدف آن تخصیص بهینه منابع کمیاب در اقتصاد است. وضع یا حذف یارانه موضوعی است که مربوط به حوزه سیاستگذاری است. در عمل وقتی سیاستگذاران اقتصادی به نتیجه می رسند که به دلایل متفاوت و برای تقویت یکی از بخش های اقتصادی در آن بخش یارانه پرداخت کنند تا آن بخش تقویت شود یا برعکس، بنابراین این موضوع مربوط به فرآیند سیاستگذاری است. در نگاه نخست، هزینه فرصت مفهومی ثابت و ذاتی برای یک متغیر است اما یارانه مفهومی است که برای یک متغیر تعیین می شود و هر لحظه امکان حذف یا افزودن آن به هر متغیری وجود دارد. ضمن اینکه یارانه به حوزه سیاستگذاری مربوط می شود در راستای هدایت جامعه برای حرکت به سمت خاصی در اقتصاد پیش بینی می شود. دومین وجه قابل اعتنا درخصوص اختلاف هزینه فرصت و یارانه این است که نتیجه محاسبات هزینه فرصت اگر چه قابلیت تغییر در شرایط متفاوت را دارا است اما نتیجه محاسباتی آن بسیار دقیق تر از یارانه ها است. به این جهت که با اتخاذ سیاست پرداخت یارانه برآورد یا پیش بینی هایی از رفتار مردم به دست خواهد آمد که این رفتار وابستگی جدی به فرهنگ، تربیت و تمدن آن جامعه دارد اما محاسبات مربوط به هزینه فرصت کاملا شفاف و دقیق خواهد بود و با نتایج حاصل شده از آن محاسبات تصمیم بهینه اتخاذ می شود. نکته بعدی این است که در مقوله هزینه فرصت می توان هزینه های پنهان را هم درنظر گرفت (externality) اما در مورد یارانه، کمک ها کاملا نقدی هستند و جهت رسیدن به هدفی مشخص تعیین می شود. ضمن اینکه هزینه های پنهانی و اثرات غیرمستقیم آن به راحتی قابل مقایسه نیستند. هدف از عنوان مطالب، صرف پرداختن به تفاوت مفهوم «هدف فرصت» و «یارانه» نیست، بلکه اشاره به موضوعی است که سال هاست در اقتصاد ایران رخ می دهد و به عنوان اصل اقتصادی پذیرفته شده است. برای روشن شدن مطلب، نحوه محاسبه یارانه انرژی (نفت خام) مثال خوبی است.
وزارت نفت قیمت جهانی نفت را (که با هر اتفاق ساده یی و حتی با نطق رییس جمهور کشوری کوچک یا وقوع زلزله یی در نقطه یی از جهان دایم در نوسان است) در نرخ ارز ضرب می کنند و مابه التفاوت آن با قیمت نفت خام (فرآورده های اصلی) در داخل را به عنوان یارانه تلقی می کنند. باید به این نکته توجه شود دلیل توسل به قیمت جهانی، عدم امکان توانایی محاسبه قیمت تمام شده فرآورده ها به عنوان قیمت واقعی است و نکته مهم تر اینکه قیمت جهانی خود از بهای تمام شده به علاوه هزینه های سربار بازار تشکیل شده است که براساس نیروهای بازار جهانی (نه فعل و انفعالات بازار داخل) شکل می گیرد. به دلیل عدم آگاهی از این محاسبات، اغلب افراد تصور می کنند دولت پولی را به عنوان یارانه برای انرژی پرداخت می کند که در واقع چنین نیست. آمار محاسباتی صرفا هزینه فرصت مصرف نفت خام و فرآورده های مربوطه در داخل کشور است و اساسا همانطور که به اختصار اشاره شد ارتباطی به مفهوم یارانه ندارد. منتقدین شاید عنوان کنند که همیشه تقاضا برای نفت خام و فرآورده ها با قیمتی جهانی وجود دارد و می توان آنها را به فروش رساند اما در عمل با تحریم های انجام شده و عدم توانایی در فروش بخشی از نفت خام به طور مطلق اختصاص کلمه «یارانه» اشتباه است و با این توصیف باید شاهد تغییرات اساسی در محاسبات مربوطه در ترازنامه هیدروکربوری باشیم که بررسی ها عکس این مطلب را نشان می دهد یعنی کماکان یارانه (محاسباتی) افزایش یافته است. حال سوال درست اینگونه مطرح می شود که «در اقتصاد ایران چه کسی به چه کسی یارانه می دهد»؟ ذکر مطلبی به روشن شدن مساله کمک خواهد کرد:
دولت باید دستمزد جهانی را که توسط سازمان جهانی نیروی کار اعلام می شود در نرخ ارز ضرب کند و در نهایت محاسبه شود که هر شاغل چه میزان به کشورش یارانه پرداخت می کند. پس، محاسبه یی که دولت در مورد یارانه انرژی به ویژه نفت خام انجام می دهد در اصل همان هزینه فرصت مصرف نفت خام در داخل کشور است، همانطور که توضیح داده شد این دو موضوع از ریشه با هم تفاوت دارند. حال با چنین نگرشی، تمامی سیاست های نفتی به شکل جدیدی قابلیت بحث پیدا می کند. به طورکلی، جدای از کشش ناپذیری تقاضای انرژی (به ویژه فرآورده های نفتی) نسبت به تغییرات قیمت، نحوه اجرای فاز نخست هدفمندسازی یارانه ها تا حد قابل توجهی موجب برهم زدن تعادل اقتصاد کشور شد. این مطلب زمانی روشن می شود که به یاد بیاوریم با اجرای این سیاست در مرحله اول در مجموع حدود ۹۸ هزار میلیارد تومان برای دولت عایدی داشته اما دولت حدود ۱۴۰هزارمیلیارد تومان پول بین مردم توزیع کرده است و عملا حدود ۴۲ هزارمیلیارد تومان برای اجرای این سیاست به منابع خزانه (خارج از منابع ناشی از افزایش قیمت ها) واریز شده است. به بیان ساده تر بدون اجرای این سیاست، علاوه بر اینکه این همه تنش و استرس به جامعه وارد نمی شد، با حدود ۴۸ هزارمیلیارد تومانی که دولت از منابع خزانه برداشت کرد، می توانست برای بهبود مشکل اقتصادی کارهای درخور توجهی انجام دهد. این در صورتی است که باز براساس آمار می دانیم براثر اجرای قانون هدفمندسازی یارانه ها، نه مصرفی کاهش یافته (البته از شکلی به شکل دیگر تغییر یافته) نه قاچاق فرآورده کاهش یافته و نه حتی ترافیک کاهش یافته است. بلکه صرفا با افزایش قیمت فرآورده به عنوان نهاده تولید و به عنوان یک مزیت در صنایع فرسوده کشور با افزایش هزینه تولید، اقتصاد دچار رکود شده است البته تکانه های تحریم و سپس تغییرات ارزی بر شدت این مساله افزوده است و باید نیم نگاهی هم به این مسایل داشت. بنابراین، مدیریت قیمت کالایی را که نه جانشین دارد و نه بازار کارآمدی دارد، نمی توان تنها با اتکا به تحلیل های رقابت کامل در مورد قیمت انرژی در ایران ارزیابی کرد.

شاید اساسی ترین مفهوم در اقتصاد، هزینه فرصت یک عمل، ارزش عمل گزینه دیگر در گذشته است. هزینه فرصت فقط در دنیایی می تواند بالا برود که منابع موجود در آن برای رفع نیازمندی ها محدود است به گونه یی که ممکن نیست همه خواست ها برآورده شوند. هزینه در اقتصاد دقیقا و همیشه به هزینه فرصت اشاره دارد. از این رو، حسابداران و اقتصاددانان می توانند هزینه یک عمل را به گونه یی کاملا متفاوت تعریف کنند. از نگاه یک حسابدار آن مخارج از منابع گوناگون مطرح است که برای تولید یک محصول نیاز است. از نگاه اقتصاددان، این قیمت های پولی ممکن است خودشان بازتاب نادرستی از هزینه فرصت منابع باشند در صورتی که به دلایلی نتوانند ارزش این منابع را مورد استعمال دیگر در بالاترین ارزش منعکس کنند. افزون بر این، اقتصاددان، اگر به تصمیم مالی علاقه مند است، می خواهد همه مزایای موجود در اقدام به یک عمل قهرمانی را در نظر بگیرد. به طور مثال، ممکن است به منبع طرح گزینه در گذشته توجه کند، حال آنکه حسابدار معمولا این کار را انجام نمی دهد. اندیشه اقتصاددان وسیع تر است هزینه فرصت مناسب ترین قیمتی است که برای یک عامل تولید می توان عرضه کرد. سوبسید پولی است که توسط دولت برای کمک به یک صنعت، برای حمایت از هنر یا پایین نگه داشتن قیمت ها می پردازد.
پیش بینی می شود در سال ۲۰۱۵ مصرف نفت خام به ۹۰ میلیون بشکه در روز افزایش یابد با این مصرف کشورهای زیادی فرآورده های نفتی را با قیمت های یارانه یی عرضه می کنند. در مقاله پیش رو، یارانه سوخت با استفاده از آخرین آمار بانک جهانی مورد ارزیابی قرار گرفته و نتایج نشان می دهد که در سال ۲۰۱۲  در بخش حمل و نقل و مصرف فرآورده های نفتی بنزین و گازوییل ۱۱۰ میلیارد دلار یارانه پرداخت شده است. قیمت گذاری پایین تر از هزینه به دلیل «بیش مصرفی» منجر به ناکارآمدی اقتصادی می شود. براساس مفروضات پایه در نمودارهای عرضه و تقاضا کل ارزش، ارزش خالص از دست رفته با قیمت گذاری یارانه یی ۴۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ ارزیابی شده است.

قیمت سوخت
در نمودارهای شماره یک و ۲ مصرف سرانه بنزین و گازوییل برای ۱۲۸ کشور جهان ارایه شده است. قیمت های ارایه شده، قیمت داخلی فرآورده ها به علاوه مالیات سوخت است. اندازه دایره ها نیز متناسب با میزان جمعیت هر کشور است. میانگین قیمت بنزین برای این کشورها ۲۶.۵ دلار برای هر بشکه است که از دامنه ۰۹.۰ دلار برای هر بشکه در کشور ونزوئلا تا بیش از ۹ دلار در کشور ترکیه و نروژ استخراج شده است. قیمت نفت گاز اندکی کمتر از بنزین است. به طوری که با میانگین قیمت ۱۲.۴ دلار برای هر بشکه از دامنه قیمت ۰۴.۰ دلار تا بیش از ۷ دلار برای هر بشکه به دست آمده است. اختلاف قیمت در کشورها، دلایل متعددی از قبیل هزینه های پالایش، الگوهای متفاوت حمل و نقل و هزینه های توزیع و... است. اما یکی از دلایل اصلی تفاوت قیمت ها، اختلاف در مالیات و یارانه سوخت است. در کشورهای OECD، مالیات بنزین برای هر بشکه در دامنه ۴۹.۰ دلار امریکا تا بیش از ۴ دلار در آلمان و هلند قرار دارد. این نرخ در سایر کشورها بیش از ۴ دلار است. ۱۲ کشور هم این فرآورده ها را با قیمت های یارانه یی ارایه می کنند. مالزی، اندونزی، مصر، نیجریه، الجزایر، ونزوئلا، اکوادور، بولیوی و بیشتر کشورهای خاورمیانه جزو این دسته هستند.
بررسی ها نشان می دهد قیمت گذاری یارانه یی منجر به افزایش مصرف فرآورده ها در این کشورها شده است. به طور مثال، مصرف فرآورده های نفتی عربستان از ۱۹۷۱ الی ۲۰۱۲ به میزان ۹ برابر افزایش یافته است و به ششمین مصرف کننده فرآورده در جهان تبدیل شده است. مصرف سرانه در ونزوئلا ۴۰ درصد بیشتر از سایر کشورهای امریکای لاتین است. نمودار(۳) کشورهایی که بیشترین یارانه را در قیمت سوخت لحاظ می کنند نشان می دهد. میزان یارانه، از تفاوت قیمت داخلی مصرف کننده و قیمت بین المللی در حجم مصرف فرآورده در بخش حمل و نقل به دست آمده است. با این روش، در سال ۲۰۱۲ تعداد ۲۴ کشور برای بنزین و ۳۴ کشور برای گازوییل یارانه منظور کرده اند. ایالات متحده به هیچکدام از این فرآورده یارانه اعطا نمی کند. نکته قابل ذکر اینکه، یارانه مورد بحث، یارانه مصرف کننده است و ممکن است کشوری یارانه مصرف کننده ندهد ولی یارانه به تولیدکننده اختصاص داده شود. ایالات متحده از طریق کاهش مالیات در سال ۲۰۱۲ به میزان ۴ میلیارد دلار یارانه به تولیدکنندگان نفت و گاز اختصاص داده است. کل یارانه محاسباتی در ۲۰۱۲ در جهان برای دو فرآورده بنزین و گازوییل در حدود ۱۱۰ میلیارد دلار بوده که سهم هر کدام ۵۵ میلیارد دلار است. ۱۰ کشور تولیدکننده نفت ۹۰ درصد از یارانه محاسبه شده را به خود اختصاص داده اند. البته باید به این نکته توجه کرد که همه کشورهای نفت خیز شرایط مشابهی ندارند. به طور مثال، قیمت بنزین در عراق ۹۵.۲ دلار برای هر بشکه، مکزیک ۲۶.۳ دلار، روسیه ۷۴.۳ دلار و کانادا ۵ دلار برای هر بشکه است. چنانچه شرایط کامل اقتصادی با سیستم های حمل و نقل، درآمدها و سایر شرایط هر کشوری در نظر گرفته شود، کشورهای با قیمت های بالا از قبیل انگلیس ۲۱.۸ دلار برای هر بشکه، ایتالیا ۶۳.۸ دلار، هلند ۸۲.۸ دلار و ترکیه ۶۲.۹ دلار برای هر بشکه نیز مشمول کشورهای یارانه دهنده می شوند. نمودار (۳) ارزش یارانه سوخت را نشان می دهد.

رفاه از دست رفته
کل «رفاه از دست رفته» بستگی به کشش منحنی های عرضه و تقاضا دارد. براساس مطالعات متعدد صورت گرفته در کشورهای مختلف و سازمان های مربوطه بین المللی می توان گفت هر دو منحنی عرضه و تقاضای انرژی بی کشش هستند. هرچند، هزینه های اقتصادی یارانه ها بستگی به کشش های بلندمدت دارند، این مطالعات نشان می دهند که کشش قیمتی بلندمدت تقاضا برای بنزین و گازوییل در بازه ۶.۸– ۸.۰ قرار دارد. محاسبه رفاه از دست رفته با کشش ۶.۰ در حدود ۱۸ درصد بیشتر از ارزش خالص از دست رفته با کشش ۸.۰ است. براساس مطالعات، در بلندمدت منحنی عرضه کاملا با کشش در نظر گرفته شده است. براساس مفروضات اشاره شده، رفاه از دست رفته بابت قیمت گذاری یارانه یی به میزان ۴۴ میلیارد دلار ارزیابی شده است که سهم بنزین ۲۰ و گازوییل ۲۴ میلیارد دلار است. (نمودار۴) عربستان سعودی با ۱۲ میلیارد دلار رفاه از دست رفته در رتبه نخست و ونزوئلا با ۱۰ میلیارد دلار در مقام دوم قرار دارد. این دو کشور در حدود ۵۰ درصد از رفاه از دست رفته را به خود اختصاص داده اند.

نتیجه گیری
بررسی ها نشان می دهد که تداوم قیمت گذاری یارانه یی برای فرآورده های بنزین و گازوییل براساس مفروضات اشاره شده درخصوص کشش های قیمتی، منجر به بیش مصرفی و تحمیل هزینه های اقتصادی در ابعاد وسیع خواهد شد. یارانه سوخت همچنین اثرات قابل توجهی بر بودجه دولت ها، میزان مالیات ها و سایر اهداف اقتصادی – اجتماعی دارد. مخارج یارانه انرژی در بیشتر کشورهای مورد مطالعه بر مخارج در حوزه های سلامت، آموزش و سایر اجزای کلیدی جامعه پیشی گرفته است. درک این آثار مالی می تواند در اولویت دهی سهم بخش ها از منابع عمومی در آینده موثر باشد. همچنین براساس مطالعه حاضر و سایر مطالعات می توان گفت یارانه انرژی از اثر مثبتی بر بهبود باز توزیع منابع برخوردار نیست. یارانه سوخت تنها بخشی از مجموعه یارانه انرژی است. برای مثال، زغال سنگ، گاز طبیعی و برق به طور وسیعی از طرف کشورها براساس قیمت گذاری یارانه مدیریت می شود. مطالعات اخیر نشان می دهد کل یارانه انرژی در حدود ۵۰۰ میلیارد دلار است که زمینه های توجه و مطالعه بیشتر را می طلبد.

تاریخ انتشار : یکشنبه 3 خرداد 1394