یکی از گزینه‌های مهم برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال- جنوب واقع شده (حمل و نقل کالا از طریق کریدور شمال جنوب نسبت به مسیر کانال سوئز 40 درصد کوتاه‌تر و 30 درصد ارزان‌تر است) اگر زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازد، جریان کالا و مسافر از طریق دیگری راه خود را یافته و فرصت‌ها از دست می‌رود. کشور ما در حال حاضر و با امکانات موجود ظرفیت 20 میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که متأسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالیست و سالانه کمتر از 50 درصد آن یعنی حدود  10  میلیون تن کالا از طریق کشور ما ترانزیت انجام می‌شود.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند ایران به دلیل برخورداری از موقعیت ترانزیتی بالا می تواند سالانه ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار درآمد ارزی نصیب خود کند. این کارشناسان، از جمله مهمترین عواملی که باعث شده تا ما نتوانیم از ظرفیت کنونی بطور کامل بهره‌برداری نماییم، نبود قوانین و مقررات مناسب و کهنه بودن قوانین امور گمرکی می‌دانند و معتقدند با اصلاح قانون 40 ساله گمرک کشور و  تسهیل قوانین تجارت سهم ایران از ترانزیت و درآمد به بیش از دوبرابر افزایش خواهد یافت. همچنین ارائه ندادن تسهیلات لازم توسط گمرک به شرکت‌های حمل و نقلی، تشریفات اداری و زمان بسیار زیاد برای بازرسی، پلمپ و یا فک پلمپ و رسیدگی به تخلفات در خصوص کالا‌های عبوری و بالا بودن قیمت و هزینه‌های مسیر ترانزیتی موجب شده تا تجار با استفاده از مسیرهای دیگر مانند کشور ترکمنستان و عراق کالاهای خودر را عبور دهند هرچند مسیر آنان دورتر می‌شود ولی بازهم هزینه های جانبی کمتری پرداخت می نمایند.(خوشبختانه اخیرا اصلاحات مهمی در خصوص تسهیل شرایط ترانزیت بعمل آمده که می تواند بستر مناسبی برای توسعه ترانزیت از ایران باشد)

کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی دیگر از مشکلات ترانزیت کالا است. متأسفانه اهمال دولت‌ کنونی و دولت‌های گذشته در توسعه شبکه ریلی کشور، موجب شده تا همواره کشور ما از کمبود خطوط ریلی رنج ببرد و سالانه متحمل خسارات جبران ناپذیری در حمل و نقل جاده‌ای و سوخت شود.    بی توجهی و بی‌مهری نسبت به منافع عظیم استفاده از ریل همچنان ادامه دارد که امیدوارم با همدلی و دلسوزی مسئولان این معضل که گریبانگیر کشور شده بر طرف شود. یکی از شاخص‌های حمل و نقل و ترانزیت کالا با قطار، جابجایی حجم بسیار زیاد بار و مسافر در مدت زمان کوتاه و با صرف هزینه کم است که این از خصوصیات استفاده از قطار و خط آهن می‌باشد.

نکات ذیل در خصوص شرایط  شرکتهای حمل و نقل ریلی جالب توجه است:

- با وجود پیشرفت تکنولوژی و کاهش قابل توجه زمان راه اندازی خط ریلی در 30 سال گذشته به اندازه 30 سال قبل شبکه ریلی در ایران احداث شده است
- اکثر خطوط ریلی ایران یک خطه است لذا سرعت قطار در آنها بسیار کم متوسط 50 کیلومتر در ساعت است
- به علت اولویت حمل و نقل مسافر بر بار قطارهای باری باید ساعت ها در فرعی های مسیر منتظر بمانند تا اجازه تردد به آنها داده شود لذا متوسط سرعت قطارهای  باری در ایران  7 الی 8 کیلومتر در ساعت است. یعنی یک قطار در 24 ساعت کمتر از 200 کیلومتر حرکت می کند.
- شرکت راه آهن صرفا بخاطر اینکه مالک خط آهن های قدیمی و یک خطه است حدود 50 درصد از درآمد روزانه  شرکتهای حمل و نقلی را از آنها دریافت می کند(پیشاپیش از درآمد آنها کسر می شود)
- مسیرها محدود است لذا مسیر حمل طولانی می شود مثلا قطاری که از یزد  برای اهواز بار حمل می کند باید از یزد به اصفهان و از اصفهان به اهواز برود یعنی حدودا دو برای مسیر جاده ای مسافت بپیماید.

بهر حال برای استفاده مطلوب از ظرفیت های بالای کریدور شمال جنوب باید توسعه سریع شبکه ریلی در دستور کار قرار گیرد.

در مسیر کریدور شمال جنوب کشور قزاقستان واقع شده که حجم مبالات کالای آن سالانه بیش از 100 میلیارد دلار می باشد این کشور  در سال 15 میلیون تن گندم و حجم انبوهی پنبه تولید می کند. قزاقستان صادر کننده بزرگ گوشت، فولاد و سنگ آهن و مواد نفتی است. ازبکستان نیز اقتصاد رو به توسعه ای دارد این کشور از جمله بزرگترین صادر کندگان پنبه جهان است. اقتصاد روسیه جزء اقتصاد های طراز اول جهان است و سالانه صدها میلیارد دلار کالا صادر و وارد می نماید همین وضعیت برای کشور هند وجود دارد این کشور و روسیه علاقه بسیار به فعال تر شدن مسیر کریدور شمال جنوب دارند چرا که زمان حمل کالا از این مسیر کوتاه تر و هزینه نیز بسیار کمتر است. امکان فعال نمودن بخش جاده ای در این کریدور مشکل است چرا که ایالت داغستان اجاره عبور کامیون های کشور های غیر از مشترک المنافع را از خاک خود نمی دهد از طرف دیگر هزینه حمل با کامیون و تریلی زیاد می باشد. بهترین راه برای بهره برداری مناسب از این کریدور فعال نمودن خط کشتیرانی از ایران تا آستاراخان روسیه و مشارکت بین شرکتهای حمل و نقل ایران و روسیه جهت تسهیل در جابجایی کالا از آستاراخان می باشد. متاسفانه خط کستیرانی مناسب و برای کشتی های بزرگ بین بنادر ایران و آستاراخان وجود ندارد و شرکتهای ایرانی جهت بازار یابی و ارتباط مناسب با شرکتهای حمل و نقل روسی تلاش لازم را بعمل نیاورده اند. دولت روسیه به دلیل غیر قابل اعتماد بودن و نگاه سودجویانه که همواره به ایران داشته گزینه مناسبی برای مذاکره نیست لذا بهتر است دولتها وارد این موضوع نشوند و شرکتهای خصوصی دو طرف برای کسب منافع و استفاده از فرصت ها‘  مشارکتهای دو و چند جانبه ایجاد کنند. شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی می تواند پیشگام این حرکت بزرگ برای فعال نمودن مسیر کریدور یادشده باشد.  ایجاد خط کشتیرانی ایران روسیه و ایران قزاقستان می تواند مفید و راهگشا باشد همچنین ایجاد هماهنگی و مشارکت با شرکتهای روسی و اروپایی جهت حمل سریع و منظم کالاهای صادراتی از آستاراخان می تواند راهگشا باشد. البته در بنادر دریای مازندران نیز باید امکانات تخلیه و بارگیری و حمل سریع متناسب با افزایش حجم مبالات ایجاد شود تا کالاهای به مقصد هند و دیگر کشورهای جنوبی با سرعت و دقت مناسب حمل شوند.

امید است مطالب یادشده مورد توجه مسئولین مربوطه و شرکتهای ذی نفع قرار گیرد تا با تلاش و پیگیری های خود به اقتصاد و امنیت و روابط بین المللی ایران عمق و جان تازه داده شود.

سیدحسین میرافضلی