زلزله‌های سال‌های ١٣٦٩ منجیل- رودبار و ١٣٨٢ بم نمونه‌هایی آشکار از رویدادهای لرزه‌ای ویرانگر در این سرزمین هستند که اثرات اجتماعی و اقتصادی آنها همچنان گریبانگیر بخش‌هایی از جامعه است. ازاین‌رو برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات مرتبط با کاهش ریسک و بهبود مدیریت بحران سوانح طبیعی به‌ویژه زلزله یکی از ضروریات توسعه پایدار و حفظ سرمایه‌های انسانی و اقتصادی کشور است.

خوشبختانه در قوانین و سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران نیز به این موضوع توجه لازم مبذول و الزاماتی نیز برای ارتقای ایمنی کشور تا افق سند چشم‌انداز (١٤٠٤) تدوین شده است. البته دستیابی به کشور امن در برابر زلزله تا افق سند مذکور با توجه به روند فعلی اقدامات کاهش ریسک چندان امکان‌پذیر نیست و ضرورت دارد تحولاتی در برخی رویکردها صورت گیرد تا بتوان به درجه‌ای از ایمنی در این حوزه دست یافت. به این منظور ملاحظاتی نیز به شرح زیر وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند.

کاهش ریسک و مدیریت بحران زلزله وظیفه‌ای اجتماعی و چندبُعدی: با توجه به اینکه زلزله تمامی اقشار جامعه را به اشکال مختلف تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، نمی‌توان ارتقای آمادگی و مقابله با اثرات آن را مسئله گروه خاصی از مردم یا مسئولان دانست و بنابراین در فرایند کاهش ریسک و بهبود مدیریت بحران، از مردم عادی تا مسئولان بلندمرتبه باید مشارکت و تعامل داشته باشند تا بتوان در بازه‌های زمانی معقول، آسیب‌پذیری کشور را در برابر زلزله به میزان قابل‌قبولی کاهش داد. به این منظور موضوعات مرتبط با مدیریت بحران می‌بایست نه به‌عنوان معلول حوادثی غیرقابل‌پیشگیری، بلکه به‌عنوان عاملی برای بازدارندگی مورد توجه قرار داده شوند. به عبارت دیگر تنها نباید به چاره‌اندیشی درباره اثرات یک بحران پرداخته شود و باید از ابتدا اساسا مانع ایجاد بحران شد. بنابراین فرایند کاهش ریسک و مدیریت بحران یک موضوع تک‌بُعدی نیست و باید با آن به صورت یک مسئله چندبُعدی که اقشار مختلف جامعه در آن نقش دارند و دربرگیرنده عوامل مختلف کالبدی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است، برخورد شود.

نهادینه‌شدن موضوع ایمنی در برابر زلزله از طرح تا اجرا: نکته مهمی که در راستای ارتقای ایمنی کشور در برابر زلزله معمولا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، نهادینه‌شدن موضوع پایداری در برابر زلزله در برنامه‌ریزی و اجرای تمامی طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای در کشور، در کنار جنبه‌های فنی، اجتماعی و اقتصادی است. درحال‌حاضر در بسیاری از طرح‌های عمرانی، مطالعات کافی و استاندارد برای جانمایی و اجرای طرح‌ها از دیدگاه مخاطرات محتمل با دقت لازم انجام نمی‌شود و تنها بعد از احداث طرح و ایجاد مشکل، مسئولان ذی‌ربط به فکر چاره‌اندیشی برای رفع مشکل می‌افتند. حال آنکه در چنین شرایطی پیداکردن راه‌حل مناسب ممکن است از نظر اقتصادی و اجرائی میسر یا مقرون‌به‌صرفه نباشد.

راهبری در سطح کلان، اجرا در سطح محلی: اقدامات مرتبط با کاهش ریسک و مدیریت بحران زمانی مؤثر هستند که در سطوح محلی به اجرا گذاشته شوند. وقتی منابع و امکانات موجود متمرکز در دولت مرکزی است، سطوح محلی نمی‌توانند به‌صورت مؤثر اقدامات مورد نیاز خود در این زمینه را به انجام برسانند. بنابراین تمرکززدایی در اجرای فعالیت‌ها از نکات مهم در برنامه‌ریزی کاهش ریسک محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت که هرچند در اجرا بحث تمرکززدایی حائزاهمیت است، اما در راهبری و نظارت بر فعالیت‌ها، تمرکز یک اصل محسوب می‌شود و باید توسط افراد ذی‌صلاح در سطوح حاکمیتی تعیین و در سطوح مختلف جامعه اعمال شود. به عبارت دیگر راهبری فعالیت‌های کاهش ریسک باید در چارچوب ضوابط و چشم‌اندازهای کشور در این حوزه توسط مراجع بالادستی انجام شود، اما اجرای اقدامات با توجه به این ضوابط و تطبیق آن با شرایط بومی در اختیار سطوح محلی خواهد بود.

ضرورت جامع‌نگری با رویکرد ارتقای تاب‌آوری: امروزه ثابت شده است که بخشی‌نگری در موضوع کاهش ریسک و مدیریت بحران می‌تواند باعث کاهش اثربخشی اقدامات و ایجاد مشکل در اجرای برنامه‌های حوزه‌های دیگر شود. درحال‌حاضر موضوعات مختلف مرتبط با کاهش ریسک و مدیریت بحران اغلب به صورت مجزا و منفرد مورد توجه مدیران و متولیان حوزه‌های ذی‌ربط قرار دارد و تصویر یکپارچه‌ای از موضوعاتی که به یکدیگر مرتبط هستند، وجود ندارد.

تهیه طرح‌های جامع کاهش ریسک و مدیریت بحران در سطوح مختلف با توجه به جنبه‌های فنی و نیز شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می‌تواند در این رابطه در دستور کار مقامات ملی تا محلی قرار گیرد تا به‌این‌ترتیب نحوه اندرکنش موضوعات مرتبط روی یکدیگر به صورت جامع و یکپارچه مورد ارزیابی قرار گیرد. به‌این‌ترتیب می‌توان طرح‌های اولویت‌داری که بیشترین تأثیر را در کاهش پیامدهای زلزله دارند تعیین و با استفاده از منابع محدود کشور اجرائی کرد. ضمن اینکه در اولویت‌بندی این طرح‌ها لازم است به شاخص‌های ارتقای تاب‌آوری کشور در برابر زلزله نیز توجه کافی مبذول شود؛ موضوعی که پرداختن به آن مجالی دیگر می‌طلبد.

 

 

کامبد امینی‌حسینی*دانشیار و رئیس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

پایگاه خبری وزارت راه وشهرسازی