پس از توافق برجام و افزایش امید در حوزه‌های اقتصادی در کشور، نگاهی کوتاه به برنامه‌های توسعه‌ای دو صنعت حمل‌ونقل دریایی (بنادر) به‌عنوان اصلی‌ترین درگاه ورود و خروج کالا از کشور و حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان یک حمل‌ونقل پاک و ایمن نشان می‌دهد که هر یک از این دو صنعت با شتاب قابل قبولی (با توجه به وضعیت بودجه‌های عمرانی) در حال توسعه زیرساخت‌ها و افزایش ظرفیت خود هستند. البته در نگاه اول این موضوع با توجه به وقایع اخیر پساتحریم منطقی به‌نظر می‌آید اما شاید با نگاهی کلان‌تر به موضوع بتوان به راه‌حل‌های بینابینی دست یافت که به بهبود وضعیت هر دو صنعت کمک می‌کند. یکی از این راه‌حل‌ها که می‌تواند نقش ویژه‌ای در تسهیل فرآیند ورود و خروج کالا و نیز کاهش هزینه تمام شده آن ایفا کند، ایجاد بنادر خشک در کشور به‌عنوان یک سایت پشتیبان و تسهیل‌کننده فرآیندها برای بنادر اصلی و نیز تغذیه کننده حمل‌ونقل ریلی است که نبود آن در حال حاضر باعث بروز مشکلات متعددی شامل موارد ذیل شده است:

   
موانع توسعه عملکردی:
کمبود فضای کافی در بنادر به‌دلیل شرایط خاص هر بندر باعث شده در بسیاری از موارد بنادر به‌دلیل دپو شدن کالاها در محوطه‌ها نتوانند با حداکثر ظرفیت خود فعالیت کرده یا اینکه از بعد عملکردی بتوانند ظرفیت تخلیه و بارگیری خود را افزایش دهند و برای حل این مشکل نیز بنادر به سراغ گزینه‌هایی نظیر توسعه فیزیکی بنادر و پس کرانه‌ها می‌روند که این راه‌حل نیز در درون خود مشکلات متعددی نظیر نیاز به سرمایه‌گذاری کلان، مسائل ناشی از تملک یا استحصال زمین، اثرات زیست‌محیطی، مشکلات ترافیکی و اجتماعی را به همراه دارد که هر یک از آنها به تنهایی می‌تواند مانع بزرگی در راه تحقق اهداف از پیش تعیین شده باشد. به‌عنوان مثال، ورود و خروج روزانه تعداد زیادی کامیون‌ به بنادر کشور که عموما در شهرها یا مجاورت آن قرار دارند باعث بروز مشکلات عدیده ترافیکی، زیست‌محیطی و اجتماعی برای ساکنان آن شهر‌ها شده است.

افزایش هزینه تمام شده کالا:
از بعد اقتصادی، کاهش هزینه تمام شده کالا یکی از خواسته‌های اصلی تولیدکنندگان، صادرکنندگان، واردکنندگان و مصرف‌کنندگان است که در این بین کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و بالاسری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش‌های هزینه‌ای می‌تواند اثر مستقیم بر قیمت تمام‌شده کالا بگذارد. وجود فواصل طولانی بین بنادر کشور و مراکز اصلی تولید و توزیع باعث شده صاحبان کالا یا کارگزاران آنها رفت و آمد زیادی با بنادر داشته و همچنین هزینه‌های اقامت یا استخدام افراد در بنادر برای ترخیص، ارسال و پیگیری کالا در کنار استفاده از مدهای حمل‌ونقل ناکارآمد و گران (از بعد ملی) نظیر حمل‌ونقل جاده‌ای باعث می‌شود تا قیمت تمام‌شده کالا افزایش یافته و این موضوع به‌طور مستقیم به حجم داد و ستد کالا و نیز اقتصاد خانواده و شخص اثر بگذارد.

مشکلات زیست‌محیطی و ایمنی:
وجود فواصل طولانی بین بنادر و مراکز تولید و توزیع کالا باعث شده تا صاحبان کالا مجبور به حمل طولانی آنها برای رساندن کالا به مصرف‌کننده نهایی باشند در این بین حمل‌ونقل جاده‌ای (کامیونی) به‌دلیل شرایط موجود حاکم بر زیرساخت‌ها و فضای اقتصادی کشور اصلی‌ترین شیوه حمل‌ونقلی به‌شمار می‌رود به‌گونه‌ای که با وجود بالاتر بودن نرخ مصرف سوخت آن و به تبع آن آلودگی بیشتر محیط‌زیست و نیز پایین بودن سطح ایمنی آن در مقایسه با شیوه ریلی به‌دلیل مزیت‌هایی نظیر دسترسی به تمامی نقاط کشور و نیز کوتاه‌تر بودن زمان حمل کالا در آن، صاحبان کالا ترجیح می‌دهند تا کالای خود را از طریق این شیوه حمل‌ونقلی جابه‌جا کنند که این موضوع باعث افزایش مصرف سوخت، آسیب‌رسانی به محیط‌زیست و نیز افزایش قابل‌توجه تصادفات در جاده‌های ارتباطی کشور شده است.

اما در این بین بنادر خشک چیستند و چگونه می‌توانند به حل مشکلات پیش گفته کمک کنند؟ تعاریف مختلفی در دستنامه‌ها و دستور‌العمل‌ها ارائه شده است اما به‌طور کلی می‌توان بنادر را به‌صورت زیر تعریف کرد:
«بندر خشک، یک پایانه ترکیبی در پس کرانه است که به یک یا چند بندر ساحلی، با استفاده از یک شیوه حمل‌ونقلی با ظرفیت بالا (معمولا قطارهای برنامه‌ای) متصل است. تجهیزات لازم و کافی برای رویارویی با ترافیک ناشی از چند شیوه حمل‌ونقل، ‌اعم از ریلی و جاده‌ای در آن در نظر گرفته شده‌اند و مشتریان می‌توانند کالاهایشان را با استفاده از شیوه‌های مختلف به آن ارسال کنند یا از آن تحویل گیرند.»  تعریف دیگری که از سوی UNCTAD ارائه شده، به‌صورت زیر است:

«بنادر خشک در نقاط داخلی کشور نسبت به بنادر ساحلی قرار دارند ولیکن دارای ارتباط مستقیم با بندر یا بنادر ساحلی هستند و در زمینه جابه‌جایی بین‌المللی کالاها در ارتباط با مقاصد کالاهای وارداتی یا مبادی کالاهای صادراتی می‌باشند. بنادر خشک در کشورهای دارای ساحل و همچنین محصور در خشکی، بکار گرفته می‌شوند ولیکن در تمامی آنها، شیوه‌های حمل‌ونقل زمینی، موجب دسترسی آنها به بنادر ساحلی می‌شود.»

همان‌گونه که در تعاریف مشخص است بنادر خشک با فاصله از بنادر ساحلی جانمایی می‌شوند تا بتوانند به‌عنوان یک فضای پشتیبان بخشی از وظایف بنادر ساحلی نظیر انبارداری و توزیع کالا را به‌عهده گرفته تا این بنادر بدون نیاز به توسعه فیزیکی بتوانند عملکرد بهتری از خود نشان بدهند.با توجه به ویژگی‌های بنادر خشک و از آنجا که استفاده از شیوه حمل ریلی، اصلی‌ترین شیوه جابه‌جایی کالا بین بنادر ساحلی و بنادر خشک است، می‌توان مزایای زیر را در سطح کلان برای بنادر خشک متصور بود.

- کاهش تقاضای نیاز به استفاده از اراضی حاشیه‌ای ساحل
- افزایش خدمات بندر در یک منطقه داخلی کشور
- کاهش هزینه‌های حمل و بالاسری و در نتیجه کاهش قیمت تمام شده کالا
- بهبود وضعیت مالی و اقتصادی کشور
- افزایش کارآیی حمل‌ونقل
- بهبود وضعیت زیرساخت‌های مرتبط با حمل‌ونقل
- افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی
- تسریع در توسعه اقتصادی و یکپارچه‌سازی لجستیکی مناطق داخلی کشور
- بهبود فرآیند توسعه پایدار
- کاهش آثار منفی زیست‌محیطی

در سطح خرد و عملکرد نیز منافع بیشماری برای بنادر خشک متصور است که در نوشته‌های بعدی به آن اشاره می‌شود.

سیدمهدی حسینی
کارشناس ارشد حمل‌ونقل ریلی

دنیای اقتصاد