مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی چشم‌انداز بخش حمل‌ونقل در برنامه ششم توسعه را بررسی کرد. دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز نظرات خود در مورد دورنمای بخش حمل‌ونقل در برنامه ششم را در این گزارش تشریح کرد که در بخش‌های مربوط به حمل‌ونقل ریلی آمده است:


- در حمل‌ونقل ریلی نظیر جاده‌ای، نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود کشور از اولویت برخوردار است. زیرا طول عمر خطوط آهن کشور در اکثر محورها بالا است و سرپا نگه داشتن خطوط و محورهای با طول عمر بالا تنها از طریق نگهداری، بهسازی و نوسازی امکان‌پذیر است.

- باوجود تاکیدی که بر نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود کشور وجود دارد حجم تعهدات وزارت راه و شهرسازی در زمینه احداث خطوط جدید در سال 1392 به بیش از 10 هزار کیلومتر رسیده در صورتی که عملکرد این وزارتخانه در تحویل خطوط جدید از متوسط 250 کیلومتر در سال تجاوز نکرده است.

- مقدار بار جابه‌جا شده در حمل‌ونقل عمومی کشور طی سال 1392 در مجموع معادل 654 میلیون تن بوده که 95 درصد این جابه‌جایی توسط حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای و تنها 5 درصد آن از طریق حمل‌ونقل ریلی انجام شده است.
- تعداد مسافر جابه‌جا شده در حمل‌ونقل عمومی کشور طی سال 1392 در مجموع معادل 1/ 436 میلیون نفر بوده که 89 درصد این جابه‌جایی از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای، 8/ 5 درصد از طریق حمل‌ونقل ریلی و 2/ 5 درصد آن از طریق حمل‌ونقل هوایی انجام شده است.
- سهم بالای بخش خصوصی در مالکیت واگن‌های باری برای سرویس موجب شده در سال 1392 معادل 88 درصد از بار جابه‌جا شده در حمل‌ونقل ریلی توسط واگن‌های باری بخش خصوصی جابه‌جا شوند.

- نگاهی به ظرفیت حمل بار راه‌آهن در سال 1392 نشان می‌دهد که این ظرفیت طی این سال بیش از 150 میلیون تن بوده که با توجه به بار جابه‌جا شده بیش از 22 درصد ظرفیت ایجادشده در این سال مورد استفاده نبوده است.

عملکرد و وضعیت ناوگان حمل‌ونقل ریلی
در سال 1392 در مجموع معادل 33 میلیون تن کالا در حمل‌ونقل ریلی در سطح کشور جابه‌جا شده است. در همین سال تعداد واگن‌های باری در گردش 22562 دستگاه بوده که از این تعداد معادل 20798 دستگاه یا 92 درصد آن در سرویس بوده و تعداد 1764 دستگاه یا 8 درصد آن منتظر تعمیر بوده است. با توجه به فعالیت بخش خصوصی در جابه‌جایی بار در حمل‌ونقل ریلی لازم است یادآوری شود که از مجموع 22562 دستگاه واگن باری در گردش در این سال، معادل 95 درصد آن متعلق به بخش خصوصی و تنها 5 درصد آن متعلق به راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران بوده است.

بخش خصوصی با مالکیت 95 درصد واگن‌های باری در این سال معادل 29 میلیون تن از کل بار حمل شده با راه‌آهن یا حدود 88 درصد آن را جابه‌جا کرده است که این امر از نقش غالب بخش خصوصی در جابه‌جایی کالا در حمل‌ونقل ریلی حکایت دارد. در ارتباط با ظرفیت حمل بار، اطلاعات موجود نشان می‌دهد که کل ظرفیت حمل بار واگن‌های باری در پایان اسفندماه 1392 معادل یک میلیون و 422 هزار رو 242 تن بوده که با توجه به تعداد واگن‌های باری در گردش متوسط ظرفیت حمل بار هر واگن باری (انواع واگن‌‌ها) معادل 63 تن به دست می‌آید. با توجه به جابه‌جایی 33 میلیون تن کالا در سال 1392 در حمل‌ونقل ریلی توسط 20798 دستگاه واگن باری در سرویس ملاحظه می‌شود هر واگن باری در سرویس در این سال معادل 1587 تن کالا جابه‌جا کرده و چون متوسط ظرفیت هر واگن باری در این سال 63 تن بوده است می‌توان گفت به طور کلی در طول سال 1392 هر واگن باری در سرویس حدود 25 بار در سرویس بوده است.

پایین بودن تعداد دفعات واگن‌های باری در سرویس در سال 1392 را می‌توان ناشی از استفاده از واگن باری به صورت انبار یا تاخیر صاحب بار در تحویل گرفتن کالای خود با وجود پرداخت جریمه تاخیر تخلیه، ثانیا ناشی از نبود حمل‌ونقل درب تا درب و ثالثا نبود تلاش و فقدان برنامه در جذب بار بیشتر و بالا بردن سهم حمل‌ونقل ریلی در حمل‌ونقل کشور دانست. ظرفیت حمل بار در راه‌آهن از طریق سرمایه‌گذاری‌های انجام شده به وجود آمده منتها بهره‌برداری از این ظرفیت است که با مشکل مواجه است. حال که در فرآیند تدوین برنامه ششم قرار داریم و با توجه به نقش غالب بخش خصوصی در جابه‌جایی بار در حمل‌ونقل ریلی، لازم است احکامی در رابطه با حمل‌ونقل‌ درب تا درب و نیز برنامه منسجمی در رابطه با جذب بار بیشتر توسط راه‌آهن تنظیم شود تا با ایجاد مشوق‌ها و بالا بردن راندمان، سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی بار در سطح کشور افزایش یابد.


در ارتباط با مسافر جابه‌جا شده در سال 1392، اطلاعات موجود نشان می‌دهد که در این سال در مجموع 5/ 25 میلیون مسافر نفر از طریق حمل‌ونقل ریلی در سطح کشور جابه‌جا شده‌اند. در این سال،‌تعداد سالن‌های مسافری در حمل‌ونقل ریلی در مجموع 1828 سالن بوده که 1128 سالن یا 7/ 61 درصد آن متعلق به شرکت رجا و بقیه یعنی 700 سالن یا 3/ 38 درصد آن متعلق به دیگر شرکت‌های بخش خصوصی فعال در حمل مسافر بوده است. به طوری که ملاحظه می‌شود شرکت رجا نقش غالبی را در جابه‌جایی مسافر در حمل‌ونقل ریلی در این سال برعهده داشته است.

نتیجه‌گیری‌ و پیشنهادها
مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش توصیه کرده است که در تدوین برنامه ششم بخش حمل‌ونقل ریلی راهکارهایی در رابطه با موارد زیر پیش‌بینی شود:
- تفکیک وزارت راه از وزارت راه‌و شهرسازی و تشکیل وزارت حمل‌ونقل
- در اولویت قرار گرفتن موضوع  نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود و عدم پذیرش طرح جدید احداث خط آهن مگر در قالب تقاضای حمل‌ونقلی
- بازبینی طرح‌های در دست احداث خطوط آهن و متوقف کردن طرح‌های غیرضرور و فاقد توجیه و تقاضای حمل‌ونقلی


- مدیریت منابع در بخش به‌منظور توسعه متوازن زیربخش‌های حمل‌ونقل و بهره‌گیری از درآمد زیربخش‌ها در قالب درآمد بخش و توزیع مجموعه منابع مالی (منابع عمومی و درآمد زیربخش‌ها) متناسب با نیازهای نگهداری، بهسازی و توسعه‌ای
- کاهش سهم حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای در جابه‌جایی بار و مسافر کشور از طریق بالا بردن سهم حمل‌ونقل ریلی و هوایی
- تمرکز بر بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت‌های ایجاد شده در حمل‌ونقل ریلی و بالابردن سهم این زیربخش در جابه‌جایی بار و مسافر کشور
- نوسازی ناوگان ریلی از طریق ایجاد انگیزه برای بهره‌برداران بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری بیشتر در وسایل ناقله ریلی
- به سرانجام رساندن حمل‌ونقل درب تا درب و گشودن این گره حمل‌ونقلی

دنیای اقتصاد