كيفيت فضاهاي شهري به عنوان ابزار طراحان شهري در جهت ارتقا و ساماندهي محيط، قابليت فراهم ساختن زمينه شكل‌گيري و ارتقاي سرمايه‌هاي اجتماعي را دارد.
كيفيت فضاهاي شهري به عنوان ابزار طراحان شهري در جهت ارتقا و ساماندهي محيط، قابليت فراهم ساختن زمينه شكل‌گيري و ارتقاي سرمايه‌هاي اجتماعي را دارد.
به گزارش خبرنگار ايمنا، امروزه در كنار سرمايه‌هاي انساني، مالي و فيزيكي، سرمايه ديگري به نام سرمايه اجتماعي مورد بهره برداري واقع شده است. اين مفهوم به پيوندها و ارتباطات ميان اعضاي يك شبكه به عنوان منبعي با ارزش اشاره دارد كه با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، سبب تحقق اهداف اعضا مي‌شود. سرمايه اجتماعي را مي‌توان بستر مناسبي براي بهره‌وري سرمايه انساني و فيزيكي و راهي براي نيل به موفقيت قلمداد كرد. در كلي‌ترين سطح، سرمايه اجتماعي، ويژگي‌هاي هر جامعه يا گروه اجتماعي است كه ظرفيت سازماندهي جمعي و داوطلبانه براي حل مشكلات متقابل يا مسائل عمومي را افزايش مي‌دهد.
نگاه كالبدي- كاركردي برنامه‌ريزان به ابعاد و جنبه‌هاي مختلف زندگي در گذشته سبب شده كه از اواخر دهه ۱۹۶۰، متأثر از نيازها و آگاهي‌هاي جديد، مفاهيم اجتماعي نويني مانند رفاه اجتماعي، كيفيت زندگي و عدالت اجتماعي در قلمرو برنامه‌ريزي و توسعه عمومي مطرح شود.
با رواج و كاربرد اين مفاهيم در جهت دستيابي به معيارهاي كيفي در مطلوبيت كيفيت محيط شهري، دخالت دادن عوامل محيطي، فرهنگي، اجتماعي و رواني به عنوان اصل ضروري مطرح شد. كيفيت محيط شهري، جنبه‌اي از كيفيت زندگي است كه احساس رفاه، آسايش و رضايت مردم از عوامل كالبدي- فضايي، اجتماعي- اقتصادي، زيست محيطي و سمبليك محيط زندگي شأن را در بر مي‌گيرد. به عبارت ديگر، كيفيت محيط نه‌تنها به حوزه برآورده‌سازي نيازهاي مادي انسان توجه دارد، بلكه به تأمين و ارتقاي ظرفيت‌هاي اجتماعي و توسعه اجتماعات كه بر الگوهاي رفتارهاي اجتماعي آنها تأثيرگذار است، توجه نشان مي‌دهد.
اولين گام در مديريت كيفيت محيط نواحي سكونتي در شهرها، ارزيابي كيفيت محيط شهري است كه از عوامل زيادي تأثير پذيرفته است. از مهم‌ترين اين عوامل مي‌توان به انواع آلودگي محيط زيست شهري (هوا، آب، فاضلاب‌هاي شهري، زباله‌ها و…)، نحوه ارتباطات و دسترسي‌ها، وجود تسهيلات و خدمات رفاهي، وجود امنيت اجتماعي، توجه به قشرهاي خاصي از جامعه، فرهنگ و هويت آنها و… اشاره كرد. اگرچه اين عوامل به صورت مستقل عمل مي‌كنند، تغيير و پويايي هريك از آنها بر ساير عوامل موجود در محيط تأثير مي‌گذارد و بدين ترتيب، توجه به اين عوامل و سنجش و ارزيابي آنها، ما را در بهبود بخشي و ساماندهي محيط شهري ياري مي‌كند.
فضاهاي شهري؛ بسترساز تعامل اجتماعي و ارتباطات شهروندي
«محمدرضا رضايي» دانشيار گروه جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري دانشگاه يزد در اين باره مي‌گويد: افزايش مشاركت مردم در فعاليت‌هاي شهري و تشويق به مشاركت مدني از مهم‌ترين عوامل گسترش بهره اجتماعي و تقويت اعتماد متقابل شهروندان و مسئولان شهري است.
وي با بيان اينكه مشاركت مردم در تصميم‌گيري‌ها و فعاليت‌هاي شهري، باورپذيري طرح‌هاي عمراني، توسعه‌اي و خدماتي را تضمين و فرايند اعتمادسازي را تسريع مي‌كند، مي‌افزايد: بررسي وضعيت سرمايه اجتماعي در ميان مردم، نهادها، نقش‌ها و پايگاه كه عناصر اصلي اجتماع را تشكيل مي‌دهند، وضعيت اجتماعي موجود را روشن مي‌كند تا سياست‌مداران در تمام سطوح و نهادها بتوانند در جهتي برنامه‌ريزي كنند كه سرمايه اجتماعي و همچنين كيفيت محيط شهري، به عنوان يكي از مقوله‌هاي مهم در شهرهاي امروزي افزايش يابد.
دانشيار گروه جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري دانشگاه يزد ادامه مي‌دهد: در ايران، به دنبال افزايش شهرنشيني و سرعت بالاي تغييرات در بافت‌هاي شهري به دلايل مختلف، كيفيت محيط در نواحي شهري به شدت تنزل يافته و از سوي ديگر بر سرمايه اجتماعي به عنوان حلقه گم شده بسياري از طرح‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي شهري تمركز شده است.
وي با بيان اينكه نقاط داراي درجه بالاتري از كيفيت‌هاي محيطي، بسترهاي مناسبي براي شكل‌گيري تعامل‌هاي اجتماعي است و سطح بالاتري از سرمايه اجتماعي را دارند، به ارتباط ميان كيفيت محيط شهري با سرمايه اجتماعي اشاره كرده و تصريح مي‌كند: فضاي شهري تنها يك مفهوم كالبدي نيست بلكه كنش تعامل‌هاي شهروندي و فعاليت‌هاي شهري را نيز دربرمي گيرد و اين مفهوم، كالبدي از شهر را مجسم مي‌كند كه مكان برقراري فعاليت‌هاي شهري يا عرصه بروز تعامل‌هاي اجتماعي است.
رضايي تاكيد مي‌كند: شرط اصلي فضاهاي عمومي اين است كه در آنها، تعامل و مراوده اجتماعي صورت گيرد؛ چنانكه آن دسته از فضاهايي را كه بستر تعامل اجتماعي و ارتباطات شهروندي قرار نمي‌گيرند، نمي‌توان فضاي شهري دانست.
وي با بيان اينكه فضاي عمومي را مي‌توان ابزاري براي ارتباطات و مراودات شبكه‌هاي اجتماعي و مكاني براي رويارويي و مراسم شهروندي و مديريت و هماهنگ سازي فعاليت‌هاي شهروندي بيان كرد، مي‌گويد: فضاهاي شهري، ظرف فعاليت‌هاي شهري و بستري براي تعاملات اجتماعي و زمينه ساز شكل گيري سرمايه اجتماعي به شمار مي‌آيند.
دانشيار گروه جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري دانشگاه يزد ادامه مي‌دهد: به موازات گسترش شهرها و تحول‌هاي عظيمي كه در عرصه‌هاي گوناگون زندگي اجتماعي صورت مي‌گيرد، ضرورت مشاركت گسترده و حضور چشمگير شهروندان بيش از پيش احساس مي‌شود؛ البته فراهم كردن بسترهاي مناسب براي محقق ساختن نهادهاي مدني شهري، سازوكار مؤثري در افزايش ميزان حضور شهروندان است.
وي معتقد است كه به كار بردن روش‌هاي مشاركت جويانه متضمن فوايدي همچون افزايش آگاهي، درك و شناخت درباره كنشگران كليدي و گروه‌هاي اصلي در سطح ملي، بهبود كيفي و كمي اطلاعات درباره شرايط محلي، مشخص سازي امكانات توسعه‌اي ممكن در محل، بسيج منابع محلي و خارج از محل براي تحقق امكانات توسعه‌اي ممكن و عملي، كمك به افراد براي تشخيص محدوديت‌ها و موانع، تقويت اعتماد به نفس و توانمندي‌هاي سازماني محلي و تكامل و حمايت از راهكارهاي حل تضادهاي محلي است.
راهكارهاي ارتقا سرمايه اجتماعي و كيفيت محيط شهري چيست؟
«سمانه تسليم» كارشناس ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري در اين باره معتقد است كه براي ارزيابي رابطه ميان كيفيت محيط شهري و سرمايه اجتماعي و سنجش خانوارهاي محله‌ها، از روش‌هاي توصيفي و آمار استنباطي استفاده كرد به طوري كه در محله‌ها، ميزان رضايت از تمام ابعاد كيفيت محيط شهري و همچنين ميزان سرمايه اجتماعي سنجش شود.
وي با بيان اينكه سرمايه اجتماعي، مجموعه روابط بين فردي است كه با شاخصه‌هايي مانند مشاركت، اعتماد، انسجام اجتماعي و امنيت شناخته مي‌شود، تصريح مي‌كند: بر اساس مطالعات انجام شده ميان سرمايه اجتماعي و كيفيت محيط، رابطه عكس وجود دارد؛ يعني با افزايش سرمايه اجتماعي از ميزان كيفيت محيط كاسته مي‌شود.
اين كارشناس ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري ادامه مي‌دهد: اين امر با مطالعات ميداني و پيمايشي در محله‌هايي با سرمايه اجتماعي پيوندي بالا تأييد شد كه در آنها، روابط بين فردي، ميزان ارتباطات اجتماعي و اعتماد به يكديگر به ميزان قابل توجهي بالا است كه سرمايه اجتماعي پيوندي را نشان مي‌دهد و از سوي ديگر كيفيت محيط، بيش از ساكنان محله، از سازمان‌ها و ارگان‌هاي دولتي و منطقه‌اي تأثير مي‌پذيرد؛ يعني با وجود سرمايه اجتماعي بالاي افراد در مناطق پايين شهر، به دليل بي‌توجهي مسئولان و وجود نابرابري‌هاي منطقه‌اي و محله‌اي، توجهي به كيفيت محيط محله‌ها صورت نگرفته است.
وي تاكيد مي‌كند: در عين حال در محله‌هاي بالاي شهر با وجود سرمايه اجتماعي پايين‌تر به دليل توجه ويژه سازمان‌ها و ارگان‌ها، كيفيت محيط نسبتاً خوب است.
تسليم با اشاره به راهكارهاي ارتقاي سرمايه اجتماعي، اظهار مي‌كند: ايجاد شوراياري در محله‌ها، تقويت نقش مساجد به دليل اعتبار هيئت امناي آنها در ميان مردم، برقراري رابطه بيشتر و صميمانه ميان نهادهاي اجتماعي و ساكنان، انتخاب نمايندگان محلي در هر محله، ايجاد و فعال كردن فرهنگسراها براي تبادل انديشه، ترغيب ساكنان به مشاركت در امور محله، اتخاذ راهكارهايي براي ايجاد حس تعلق به محل زندگي، ايجاد شرايط مناسب براي مشاركت شهروندان بخشي از اين راهكارها است.
وي مي‌افزايد: راهكارهاي ارتقا كيفيت محيط شهري شامل توزيع بهينه انواع كاربري‌هاي مختلف در سطح محله‌ها، تجهيز فضاهاي سبز و عمومي محله‌ها به امكانات تفريحي، تقويت كاربري‌هاي خدمات درماني و بهداشتي، احداث شبكه دفع فاضلاب، ارتقا كيفي فضاهاي عمومي مختلف، واگذاري مسئوليت‌هاي مختلف به ساكنان شهر، ايجاد حس مراقبت از اموال عمومي شهر در ميان شهروندان، مشاركت دادن ساكنان در تصميم گيري‌هاي اساسي محله است.
اين كارشناس ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري تاكيد مي‌كند: منفعت سرمايه اجتماعي و سلامت شهري، افزايش سرمايه اجتماعي مديريت شهري هر جامعه‌اي مرتبط با انسجام اجتماعي شهروندان آن است؛ درواقع حوزه‌هاي مربوط به سلامت شهري مديريت جامع يك شهر، با استفاده از طرح‌هاي پژوهشي و نتايج پژوهش‌هاي مربوط به سلامت شهروندان مي‌توانند برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه مدت و بلندمدتي را با توجه به سن، درآمد و طبقه اجتماعي شهروندان انجام دهند تا شهروندان از پارامترهاي اختصاصي و عمومي سلامت شهري برخوردار شوند كه اين پارامترها درواقع، بيانگر نفع ارتباطي سرمايه اجتماعي با سلامت شهري است.