هر چند پس از هانيفان انديشه سرمايه اجتماعي تا چندين دهه ناپديد شد.

ولي در دهه 1950، گروهي از جامعه شناسان شهري كانادايي سيلي ^[2] و سيم ^[3] و لوزلي ^[4] در دهه 1960 يك نظريه پرداز مبادله به نام هومنز ^[5] 1961 و يك استاد مسايل شهري به نام جين جاكوب ^[6] 1961 و در دهه 1970 لوري ^[7] اقتصاد دان 1979 و ايوان لايت ^[8] جامعه­ شناس با بررسي مشكل توسعه اقتصادي درون شهري اين مفهوم را به شكل تلويحي به كار برند (تاجبخش، 1385).

سرمايه واژه­اي است كه در وهله اول مفهوم پول و ثروت را تداعي مي­ نمايد.

سرمايه افراد موجب افزايش قدرت و نفوذ و تسهيل در انجام امور مي­ گردد؛ ليكن سرمايه همان­طور كه در فهم عامه آن ابعاد گوناگون مانند؛ پول، خانه، ماشين و … دارد.

در بُعد واقعي آن نيز از گوناگوني چندي برخوردار است مانند؛ سرمايه مادي، سرمايه­ هاي فرهنگي و سرمايه اجتماعي. عليرغم آنكه از پيدايش سرمايه اجتماعي در وادي علوم اجتماعي زمان زيادي نمي­ گذرد، ليكن سابقه و كاركرد آن به دوران پيدايش اجتماع انساني بر مي­ گردد.

سرمايه اجتماعي پديده­ اي است كه اكثر دانشمندان آن حوزه بينش خود را به بررسي نتايج و فوايدش معطوف ساخته­ اند و كمتر كسي در بررسي­ هاي خود به چيستي سرمايه اجتماعي اشاره نموده است.

همانطور كه سرمايه مادي انواع مختلفي دارد و اگر فردي چند ماشين آخرين مدل داشته باشد ثروتمند محسوب مي­ شود و يا همين فرد چند خانه ويلايي داشته باشد، باز هم ثروتمند محسوب  مي ­شود.

سرمايه اجتماعي نيز به همين گونه است.

گاهي ممكن است وجود اعتماد در جامعه سرمايه اجتماعي بالايي را ايجاد كند و گاهي وجود مشاركت و يا شركت در گروه­ هاي داوطلبانه.

سرمايه اجتماعي محصول جامعه بشري است.

سرمايه اجتماعي در تمامي جوامع از قبيله­ هاي كوچك آفريقايي تا كشورهاي بزرگ وجود دارد و تفاوت آن تنها در عرضه و شكل آن نهفته است.

در جوامع بسيار كوچك تجمع افراد قبيله و انجام شكار مشترك و يا دروي محصول به طور مشترك سرمايه اجتماعي تلقي مي­ شود.

در حالي كه در جوامع امروزي اين مفهوم و بازده آن در سطح جامعه عينيت مي­ يابد و اين موضوع مي­ تواند با نظريه همبستگي اجتماعي دوركيم در جوامع مكانيكي و ارگانيكي مترادف باشد.

سرمايه اجتماعي اگر چه مفهومي نوين و نوپا در عرصه مطالعات اجتماعي است. اما اين مفهوم ريشه در روابط اجتماعي نوع بشر دارد.

امروزه اين امر مسلم است كه رسيدن به توسعه، جامعه مدني، معيارهاي جهان شمول و بستر مناسب براي زيست اجتماعي، تنها با وجود سرمايه اجتماعي شكل مي­ گيرد.

كشورهاي جهان سوم جوامع در حال گذار با چالش­ هايي مواجه هستند كه اين چالش­ ها، تغييرات و دگرگوني­ هايي را در جامعه ايجاد مي­ كند. اين تغييرات روندي مستقيم بر سرمايه اجتماعي دارد.

فوكوياما ^[9] زندگي در جامعه داراي سرمايه اجتماعي را ساده دانسته و نارسايي­ ها و مشكلات رو به رشد كشورهاي غربي را ناشي از فرسايش و تحليل رفتن سرمايه اجتماعي به خصوص منبع اصلي آن يعني خانواده مي­ داند.

فروپاشي خانواده در كشورهاي توسعه يافته­ اي چون آمريكا، فرانسه، انگلستان و سوئد، منجر به افزايش هزينه ­هاي رفاهي همچون مخارج تأمين اجتماعي، بهداشتي، مخارج خانواده، كاهش ميزان پس انداز و افزايش بار تكفل شده است.

سرمايه اجتماعي اصطلاحي است كه گاه در معناي وسيع به كار مي رود و ثروت اجتماعي ^[10] و يا حتي درآمد اجتماعي از آن بر مي­ آيد و گاه در فضاي محدود، معنا و تجهيزات غيرفردي و غيرخصوصي را شامل مي ­شود.

لذا، سرمايه اجتماعي آن چيزي است كه با سرمايه جامعه پديد آمده و مورد استفاده همگان است، به شكل عيني و فيزيكي وجود ندارد، هرچه بيشتر مصرف شود، افزايش خواهد يافت و در صورتي كه مصرف نشود، رو به كاهش و نابودي خواهد گذارد.

در تعريفي ديگر، سرمايه اجتماعي مجموع موجودي دارائي هاي مولد يك جامعه است كه شامل آن دسته از دارائي هايي است كه منجر به توليد محصولات قابل عرضه به بازار به منظور دستيابي به سود توسط دو بخش خصوصي و عمومي مي­ شود و نيز شامل خدمات و محصولاتي مي شود كه غير قابل عرضه به بازار براي فروش هستند، مثل دفاع و آموزش و پرورش … (اختر محققي، 13:1385).

سرمايه اجتماعي با مشخصه­ هايي همچون اعتماد، همكاري، همدلي ^[11] و احساس مسئوليت ^[12] در سه سطح بررسي مي­ شود.

جدول زير آن را نشان مي ­دهد

سرمايه اجتماعي، درست مثل يك آهنرباي دو سر است كه هر دو طرف آن نيرو دارد، يكي مي­ كشاند و يكي مي­ راند. از خصوصيات همين آهنربا است كه گاهي ما با هم همكاري و همدردي مي­ كنيم و گاهي بر عكس (رضايي، 60:1387).

اما سرمايه اجتماعي در بيشتر شكل­ هايش اين­ گونه نيست.

مثلاً انواع ساختارهاي اجتماعي كه هنجارهاي اجتماعي و ضمانت­ هاي اجرايي براي تحميل آنها را امكان پذير مي­ سازد، در درجه اول به افرادي سود نمي­ رساند كه تلاش ­هاي آنها براي به وجود آوردن هنجارها و ضمانت­ هاي اجرايي لازم است، بلكه به همه افراد سود مي­ رساند، كه جزو آن ساختار معين هستند.

جنبه منفعت عمومي بيشتر سرمايه اجتماعي، به اين معناست كه سرمايه اجتماعي از نظر كنش هدفمند، در موقعيتي اساساً متفاوت با بيشتر شكل­ هاي ديگر سرمايه است.

سرمايه اجتماعي، منبع مهمي براي افراد است و مي­ تواند بر توانايي كنش آنها و كيفيت مشهود زندگيشان بسيار تأثير گذارد.

سخن گفتن در باره مفهوم سرمايه اجتماعي كار پايه مفهومي و مفهوم سازي آن است.

سرمايه اجتماعي، زاده كنش و واكنش افراد مي­ باشد و محصول آشنا بودن و آشنا شدن و آشنا ماندن آدميان با يكديگر است و بر چشم داشت هايي استوار است كه از آشنايي جان مي­ گيرد و در اكثر مواقع با گذر زمان مي بالد و گسترده مي­ شود.

ويژگي ذاتي سرمايه اجتماعي اين است كه در روابط اجتماعي شكل مي­ گيرد.

به تعبيري سرمايه اجتماعي در درون ساختار روابط افراد يافت مي­ شود.

براي برخورداري از آن، فرد بايد با ديگران رابطه داشته باشد و در واقع، همين ديگران هستند كه منبع واقعي برخورداري فرد از مزايا و امتيازات محسوب مي­ شوند.

سرمايه يك منبع كلي است كه اجتماع، افراد، گروه هاي اجتماعي و نهايتاً كل جامعه از آن استفاده مي­ كنند، تا هدف­ هاي خود را تحقق بخشند.

يعني ابزارهايي كه فرد، گروه­ ها يا جامعه­ اي براي رسيدن به هدف هايش از آن استفاده مي­ كنند، سرمايه ناميده مي­ شود.

چلبي نيز معتقد است، منظور از سرمايه اجتماعي گزينه­ هاي رابطه­ اي موضع اجتماعي مي­ باشد.

از نظر وي، براي هر موضع اجتماعي بالقوه چهار نوع گزينه رابطه­ اي قابل تصور است.

اين گزينه­ ها عبارتند از: روابط اجتماعي، روابط اجباري، روابط گفتماني و روابط مبادله­ اي.

گزينه­ هاي رابطه­ اي براي اشغال كننده موضع بالقوه در حكم منابع ارزشمند محسوب مي­ شوند كه در روابط اجتماعي قابل تبديل به دارايي­ هاي مختلف براي كنش­گر هستند.

به عبارت ديگر مجموع گزينه­ هاي رابطه ­اي مربوط به موضع اجتماعي، منبع بالقوه افزايش رتبه اجتماعي را تشكيل مي­ دهد.

سرمايه اجتماعي در معناي عام، نوعي سرمايه­ گذاري در روابط اجتماعي است.

انديشه اصلي سرمايه اجتماعي اين است كه خانواده، دوستان و همكاران دارايي بسيار مهمي را تشكيل مي­ دهند كه يك فرد مي­ تواند در شرايط بحراني آنها را به كار گيرد، از آنها بهره گيرد و يا براي منافع مادي استفاده كند.

البته اين مسئله براي گروه، بيشتر صدق مي­ كند.

اجتماعاتي كه از نعمت مجموعه گوناگوني از شبكه ­هاي اجتماعي و انجمن­ هاي مدني برخوردارند در وضعيت محكم­ تري در مواجهه با فقر، اعتياد، آسيب­ پذيري و حل منازعات قرار دارند و بهتر مي­ توانند از فرصت­ هاي جديد بهره ببرند (پاتنام،77:1380 ).  

روابط اجتماعي، بنياد سرمايه اجتماعي است كه مي­ توان آن را به شكل فردي يا محيطي و يا چند سطحي تحليل كرد و به كار برد.

هر كدام از اين سطوح تحليل سرمايه اجتماعي را تقويت مي­ كند، اما مي ­تواند مسأله ساز و بغرنج باشد.

در مقابل سرمايه اجتماعي مي­ تواند اين سه زمينه را به آزمون كشد: يكپارچگي اجتماعي، مشاركت عمومي و روابط قدرت.

سرمايه اجتماعي؛ مجموعه ­اي از شبكه ­ها، هنجارها، ارزش ­ها و دركي است كه همكاري درون گروه ­ها و بين گروه­ ها را در جهت كسب منافع متقابل و رسيدن به اهداف مشترك به طرز كارآمدتر تسهيل مي­ كند.

اين سرمايه را غالباً با نرخ مشاركت افراد در زندگي جمعي و وجود عامل اعتماد در بين آنان بيان مي­ كنند (تولايي و همكاران : 1384).

[1]– Lyda j. Hanifan

[2]-Seely

[3]– Sim

[4]– Loosely

[5]– Homans

[6]– Jacobs

[7]– Loury

[8]– Lith

[9]– Fokoyama

[10]– Social Wealth

[11]– Empathy

[12]– Sense of Responsibility

– Bonding «درون گروهي را مي توان معادل اين واژه دانست»   

– Bridging « ميان گروهي را نيز مي توان معادل اين واژه دانست»  

– Linking