رويداد۲۴ ليلا فرهادي: ۲۷ مارس ۲۰۲۲ (۶ فروردين ۱۴۰۱) حسين اميرعبداللهيان در خلال يكي از دور‌هاي مذاكرات وين كه به آخرين دور تبديل شد، از احتمال كوتاه آمدن تهران از شرط خود مبني بر خروج سپاه از ليست گروه‌هاي تروريستي آمريكا خبر داد. وزير خارجه ايران در يك مصاحبه تلفني با شبكه خبر گفته بود «مقامات سپاه به او اين اجازه را داده‌اند كه موضوع خارج كردن سپاه پاسداران از فهرست گروه‌هاي تروريستي آمريكا را در اولويت مذاكرات هسته‌اي وين قرار ندهد.»
او در اين زمينه گفته است «مقامات ارشد سپاه همواره به ما يادآوري مي‌كنند در راستاي منافع ملي كشور هرچه لازم است انجام بدهيد و موضوع سپاه پاسداران را در اولويت خود قرار ندهيد و اين ازخود‌گذشتگي سپاه پاسداران است.»
از سوي ديگر همزمان روزنامه «وال‌استريت ژورنال» هم در گزارشي خبر داده بود كه واشنگتن به شرطي با حذف سپاه پاسداران از فهرست مذكور موافقت كرده است كه تهران «به‌صورت علني» تعهد دهد، فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌كننده خود را در منطقه متوقف مي‌كند.
هرچند بعد از اظهارنظر اميرعبداللهيان موجي از اعتراضات برخي جريان‌هاي اصولگرا به سمت او روانه شد، اما تحولات بعدي نشان مي‌دهد آنچه مانع بازگشت هيات‌هاي مذاكره كننده به وين و به بن بست رسيدن مذاكرات احياي برجام شده سپاه نيست. آنچه مسلم است اين است كه از اوايل فروردين ماه موضوع سپاه، مسئله اصلي اختلافات براي دستيابي به برجام نبوده است اما همان زمان مذاكرات وين با يك درخواست متوقف شده؛ درخواست روسيه براي اخذ تضمين لغو تحريم‌ها عليه اين كشور. مخالفت روسيه با احياي برجام را بايد از دو زاويه بررسي كرد؛ يكي سابقه تاريخي و ديگر تحولات دو ماه اخير.
بيشتر بخوانيد: چرا برجام احتمالا احيا نخواهد شد؟
دليل مخالفت روسيه با برجام
محمدجواد ظريف در فايل صوتي افشا شده مصاحبه‌اش با سعيد ليلاز رسما اعلام كرد روسيه به تداوم آنچه «منازعه كنترل شده» و «زخم بزرگ» در روابط ايران و غرب مي‌خواند نياز دارد و همين مساله سبب شده بود روسيه با برجام مخالف باشد و طي روند مذاكرات و پس از امضاي توافق سعي كرده دستاورد‌هاي سياسي اين توافق را تخريب كند.
به گفته ظريف شب پيش از نهايي‌شدن برجام، سرگئي لاوروف وزير خارجه روسيه مي‌خواسته كه روند را متوقف كند و آن‌ها باهم درگير لفظي مي‌شوند. او مي‌گويد «لاوروف به من گفت تو دستورالعمل نداري پس ما بايد برويم تا تو با دستورعمل برگردي. من به لاوروف گفتم به تو هيچ ربطي ندارد. من هر موقع صلاح ببينم دستور عملم را مي‌گيريم و من اين را نمي‌پذيرم. با همين لحن و با لحن بسيار بي ادبانه و غير ديپلماتيك.»
او در جاي ديگري از اين مصاحبه به نزديك شدن سپاه قدس به روسيه بعد از امضاي برجام اشاره مي‌كند كه همين مساله هم سبب تضعيف توافق برجام شده بود. ظريف مي‌گويد روسيه تا پيش از برجام با سفر سردار سليماني به مسكو موافقت نكرده بود بعد از برجام به طور مستقيم با سردار سليماني در تماس بوده و بدون هماهنگي با وزارت خارجه ايران او را به روسيه دعوت كرده و در سياست‌گذاري جنگ سوريه و تعميق حضور ايران در سوريه و به ويژه درگير شدن نيرو‌هاي ايران در جنگ زميني از طريق رابطه با سليماني تاثير گذاشته است.
در بخشي از اين مصاحبه ظريف مي‌گويد در يك بازه شش ماهه روسيه مي‌خواسته كه برجام را نابود كند؛ در سه ماه نخست مذاكرات در سال ۱۳۹۲ و سه ماه پاياني مذاكرات در سال ۱۳۹۴. او در جايي از اين مصاحبه مي‌گويد «وقتي اراده روسيه اين باشد كه برجام را نابود كند، حتما از طريق وزارت خارجه عمل نمي‌كند.»
به گزارش رويداد۲۴ مخالفت روسيه با برجام تاريخمند است، اما دليل آن استمرار دارد. يكي از اين دلايل، ابعاد اقتصادي بازگشت ايران به چرخه اقتصاد جهاني براي روسيه است. احياي برجام به يك نوع تضاد منافع بين ايران و روسيه منجر خواهد شد. هم ايران و هم روسيه هر دو از كشور‌هاي صادر كننده گاز و نفت محسوب مي‌شوند؛ بازگشت ايران به بازار‌هاي نفتي مي‌تواند در آمد‌هاي گازي و نفتي روسيه را تحت الشعاع قرار بدهد. از سوي ديگر ورود ايران به بازار‌هاي گاز جهاني احتمال اينكه كشور‌هاي اروپاي غربي سعي در متنوع كردن سبد انرژي خود كنند و در آينده سعي كنند در راستاي كاهش وابستگي به روسيه از ايران گاز وارد كنند نيز وجود دارد.
تحولات برجام در دو ماه اخير
محمدجواد ظريف تحولات اخير را هم پيش‌بيني كرده بود. او ۶ ماه قبل از پايان ماموريتش در وزارت خارجه گفته بود همه تمركزش را بر احياي برجام گذاشته، چون مي‌داند چهان شش ماه بعد هيچ شباهتي به جهان امروز ندارد. پيش‌بيني كه با حمله روسيه به اوكراين به وقوع پيوست. قبل از حمله روسيه به اوكراين احياي برجام ظاهرا در دسترس بود، اما جنگ اخير معادلات ژئوپلتيكي منطقه را برهم زده و انگيزه يكي از طرفين را براي رسيدن به يك توافق از بين برده است. اين دقيقا همان عبارتي است كه ميخائيل اوليانوف سفير و نماينده روسيه در وين از استفاده كرده است. اوليانوف در توييتر خود اذعان كرده «در شرايط متفاوت شايد روسيه مي‌توانست پيشنهاد‌هاي خوبي براي رسيدن به توافق برجام بدهد، اما در شرايط فعلي نه.»
هرچند اوليانوف تفسير‌هاي اين توييت به «عدم تمايل روسيه براي احياي برجام» را تكذيب كرده و آن را بدفهمي برخي خبرنگاران خوانده، اما شواهد نشان مي‌دهد منظور او دقيقا مطابق همان برداشت است. اوليانوف به يكي از كاربران ايراني كه با ادبيات نامناسبي به نقش روسيه و همچنين مشكلات اين كشور در جنگ با اوكراين به او كنايه زده بود، پاسخ داده است. اين كاربر ايراني خطاب به اوليانوف گفته «به فكر خود باشيد كه عين خر در گل گير كرده‌ايد» و اوليانوف در پاسخ به اين كاربر ايراني نوشته «ما يا شما؟»
«شرايط فعلي» روسيه در واقع منتج از حمله روسيه به اوكراين است. چشم‌انداز كاهش قيمت نفت در صورت فروش نفت ايران در بازار‌هاي جهاني انگيزه روسيه براي حمايت از احياي برجام را از بين برده است.
قيت نفت براي نخستين بار در ۱۴ سال اخير به بالاي ۱۰۰ دلار رسيده است. از نظر ايران نفت صد دلاري احياي برجام را يك امر ضروري، اما همزمان اين توافق را از اولويت‌هاي روسيه حذف كرده است. قيمت نفت از زمان آغاز مذاكرات برجام دو برابر شده. استمرار روند افزايش قيمت نفت اهرم‌هاي روسيه در برابر غرب در جنگ اوكراين را تقويت مي‌كند. در صورت بازگشت ايران به بازار‌هاي نفتي و در نتيجه افزايش عرضه و كاهش قيمت و همزمان قوت گرفتن احتمال صدور گاز ايران به اروپا عملا اين اهرم را از روسيه سلب خواهد كرد و اين چيزي نيست كه روس‌ها در «شرايط فعلي» به آن تن بدهند.
همين چشم‌انداز سبب شده همزمان چين و روسيه به ايران اطمينان بدهند كه به خريد نفت ايران (با تخفيف‌هاي تحريمي) و صادرات اقلام ضروري به ايران ادامه مي‌دهند. از نظر برخي جريان‌هاي روسوفيل در ايران، احياي برجام مي‌تواند مادامي كه ايران نياز‌هاي اوليه‌اش را از طريق چين و روسيه برآورده مي‌كند و نقتش را هرچند با تخفيف‌هاي زياد مي‌فروشد، به تعويق بيفتد.
مخالفان احياي برجام در ايران
رد پاي جريان‌هاي روسوفيل در ايران را هم مي‌توانيد در برخي جريان‌هاي اصولگرا دنبال كنيد. انتقاد برخي جريان‌ها از اميرعبداللهيان تا جايي پيش رفته بود كه شائبه بركناري او وجود دارد. همين شائبه سبب شد وزير خارجه در فاصله كمي از اين اظهار نظر عقب‌نشيني كند.
حسين شريعتمداري مدير مسئول روزنامه كيهان در يادداشتي نسبت به اظهارات اميرعبداللهيان مبني بر عقب‌نشيني از اين درخواست كه در مذاكرات به عنوان يكي از خطوط قرمز ايران تعيين شده بود، واكنش نشان داده و وزير خارجه كنوني كشورش را به عدم «اشراف كافي و لازم» به مسئوليت خود متهم كرد.
علي خضريان نماينده نزديك به جبهه پايداري نيز در توييتي، اظهارنظر وزير خارجه اين كشور را «بسيار غلط» خواند و گفته به زعم اميرعبداللهيان منافع مردم ايران و منافع سپاه پاسداران، دو موضوع متفاوت از يكديگر هستند.
ياسر جبرائيلي نيز در اين زمينه با اشاره به اظهارات اخير وزير خارجه ايران عنوان كرد: «تا زماني كه عيار فكر و بيان افراد در نتيجه كنش و واكنش در عرصه عمومي مشخص نشده باشد، انتصاب آن‌ها به مناصب سياسي خطاست.»