فاطمه اسمعيلي[۱] حميد عليپور صبحي[۲]، محمود فخرائي گشتي[۳]، فرزانه نظري زاده[۴] صنعت حمل و نقل آنلاين: امروزه دستيابي به رشد اقتصادي از طريق ارتقاي بهرهوري از مهمترين اهداف اقتصادي كشورها به شمار ميرود. مصاديق بهرهوري به طور صريح و ضمني در برنامه هاي توسعه اقتصادي در نظر گرفته ميشود. […]
فاطمه اسمعيلي[۱]
حميد عليپور صبحي[۲]،
محمود فخرائي گشتي[۳]،
فرزانه نظري زاده[۴]
صنعت حمل و نقل آنلاين: امروزه دستيابي به رشد اقتصادي از طريق ارتقاي بهرهوري از مهمترين اهداف اقتصادي كشورها به شمار ميرود. مصاديق بهرهوري به طور صريح و ضمني در برنامه هاي توسعه اقتصادي در نظر گرفته ميشود. بهرهوري عوامل توليد و خدمات به همراه هزينهي آن، از عوامل تعيين كننده قيمت نهايي است. افزايش بهرهوري زيرساختهاي توسعهي كشور علي الخصوص راهآهن منجر به توسعهي پايدار در كشور ميشود؛ لذا در اين مقاله سعي شده راهكارهايي در راستاي افزايش بهرهوري در حوزهي نيروي كشش، ناوگان (واگن مسافري) و خط در بخش مسافري ارائه شود.
اهميت مقولهي بهرهوري
بهرهوري مقوله جديدي است كه با توجه به محدود بودن منابع، نوآوري، قيمت تمام شده به شدت مورد توجه ميباشد. يكي از عوامل مهم در حيات شركت ها در بازار امروز قيمت تمام شده است. قيمت نهايي كالا و خدمات در بازار امروز تابعي از بهرهوري است. اگر بهره وري شركتهاي حاضر در بازار رقابتي كنوني كاهش يابد، اين امر باعث افزايش استفاده از منابع محدود نيروي كار شده و افزايش قيمت كالا و خدمات را به دنبال خواهد داشت. افزايش قيمت كالا و خدمات باعث خروج شركت از چرخهي رقابت در بازار كالا و خدمات شده و در نهايت باعث ضعف و انحلال شركت ها ميشود.. در سالهاي آغازين هزاره سوم، كشورهاي جهان سعي دارند كه سهم بيشتري از تجارت جهاني را به خود اختصاص دهند. براي نيل به اين هدف بايد بتوانند توان رقابتپذيري خود را افزايش دهند و اين امر جز از طريق ارتقاي بهرهوري امكانپذير نخواهد بود. بررسي سهم رشد بهرهوري كل عوامل توليد در رشد اقتصادي در كشور هاي توسعه يافته يا در حال گذار بيانگر اين واقعيت است كه در دو دهه گذشته در اين كشورها سعي شده سهم عمدهاي از رشد اقتصادي از طريق رشد شاخصهاي بهرهوري كل عوامل تامين شود.
تعريف بهرهوري
بهرهوري يك مفهوم جامع و به معناي اثر بخشي و كارآيي است. بهره وري، نسبت ميان مقدار كالا و خدمات توليد شده (برون داد) و ميزان منابعي كه براي توليد آنها مورد استفاده قرار گرفته (درون داد) است را مورد بررسي قرار ميدهد. در اين تعريف منابع شامل همه منابعي كه براي مديران قابل دسترسي هستند (اعم از نيروي انساني، سرمايه، مواد خام توليدي، زمان، علم و فنّاوري هاي نوين و…) است. به عبارت ديگر انسان با در نظر گرفتن محدوديتهاي موجود، بهترين روش را در انجام كارهاي روزمره خود انتخاب ميكند تا علاوه بر تحقق حداكثري اهداف، كمترين منابع را مصرف كرده و يا حداقل اتلاف منابع را داشته باشد.بهرهوري به عنوان مفهومي جهت كسب نتيجه بهتر است و ارتقاء آن، يعني بهتر زيستن و كيفيت بالاتر زندگي. بعضي مواقع مفاهيم بهرهوري كارايي و اثربخشي با يكديگر اشتباه ميشوند. لذا لازم است هر يك از اين مفاهيم به وضوح مشخص شده و وجه تمايز آنها تعيين شود.
كارايي: عبارت است از نسبت توليد كالاها يا خدمات نهايي به منابع به كار رفته در آن. در اينجا كارايي تنها به افزايش كمي توليد و يا عملكرد توجه دارد. با اين حال، اين مفهوم از بهرهوري و شيوه اندازهگيري، ميزان دستيابي به اهداف مطلوب يا مورد نظر را اندازه نميگيرد.
اثربخشي: بر خلاف كارايي روشي است كه چگونگي تحقق اهداف را ميسنجد. اين مقياس، اثرات برنامه را بر جامعه كمي كرده و مشخص ميكند كه آيا برنامه از نهادها يا منابع براي نايل شدن به اهداف استفاده بهينه كرده يا نه.
بهرهوري: بهرهوري تركيبي از كارايي و اثربخشي است. اثربخشي با عملكرد مرتبط است در حاليكه كارايي با استفاده مفيد از منابع ارتباط دارد. با توجه به مطالب پيش گفته، ميتوان تعريف ديگري از بهرهوري ارائه داد كه مفهوم آن را بهتر و رساتر بيان ميكند و در واقع بهرهوري معياري است كه موارد زير را شامل ميشود:
۱- ميزان تحقق اهداف و نتايج مورد انتظار
۲- چگونگي استفاده كارا از منابع جهت توليد كالا يا ارائه خدمات
۳- مقايسه آنچه به دست آمده با آنچه امكان داشته است
بطور خلاصه ميتوان بهرهوري را به حداكثر رساندن استفاده از منابع، نيروي انساني و تمهيدات به طريق علمي به منظور كاهش هزينهها و رضايت كاركنان، مديران و مصرفكنندگان دانست.
بهرهوري راهآهن
راهآهن يكي از مهمترين عوامل در رشد اقتصادي يك كشور محسوب ميشود. با توجه به مزاياي حمل و نقل ريلي، از جمله كاهش مصرف سوخت، كاهش آلودگي هوا، كاهش سوانح جاده اي و … بهرهوري در اين حوزه علاوه بر رونق بخشهاي اقتصادي مرتبط با راهآهن به افزايش اقبال عمومي جهت استفاده از اين شيوهي حمل و نقل ميشود. در ايران متاسفانه به دليل ارزان بودن قيمت سوخت خصوصا گازوئيل همچنان عمده حمل و نقل بار و مسافراز طريق جاده صورت گرفته و علاوه بر افزايش ترافيك جادهاي باعث افزايش آلودگي هوا، افزايش مصرف سوخت، افزايش تلفات جادهاي، تحميل هزينههاي سرسامآور درماني كه به دولت و بيمهها و … ميگردد. تا زماني كه قيمت سوخت به عنوان اصلي ترين بازيگر در حوزهي حمل و نقل واقعي نگردد تلاشهاي دولت به منظور تغيير اولويت مشتريان سيستمهاي حمل و نقل موثر نبوده و سرمايهگذاري هاي دولت در اين بخش موثر نخواهد بود. يكي ديگر از عواملي كه نقش اثر گذار در زمينه تغيير اولويت شيوهي حمل و نقل خصوصا فعالين اقتصادي و سرمايهگذاران در حوزه حمل و نقل ريلي ميگردد بهرهوري است. از عواملي كه ميتواند نقش موثر در افزايش جذب تقاضا براي حمل و نقل ريلي داشته باشد عبارتند از :
زمان، قيمت، امنيت و سهولت در دسترسي به مراكز توليدي و صنعتي ، بازار مصرف ، بنادر و …
راهآهن به عنوان يكي از اصليترين زيرساختهاي اقتصادي ميتواند نقش موثري در حوزه حمل و نقل داشته باشد. با توجه به محدوديت منابع به منظور سرمايهگذاري در توسعه ي خط، نيروي كشش و ناوگان، افزايش بهره وري در اين حوزهها علاوه بر كاهش اثرات مخرب حمل و نقل جاده اي باعث افزايش سهم اين بخش در بازار حمل و نقل ميشود. از طرفي افزايش در آمد در اين بخش باعث افزايش سرمايهگذاري بخش خصوصي در اين حوزه شده و دولت ميتواند با كاهش هزينههاي تحميلي ناشي از حمل و نقل جادهاي (يارانه سوخت، خسارات ناشي از سوانح جاده اي و …) با اعطاي تسهيلات ارزانقيمت به تشويق سرمايهگذاران جهت فعاليت بيشتر در اين حوزه بپردازد.
بهرهوري در بخش مسافري راهآهن
بخش مسافري يكي از حساسترين بخشها در حمل و نقل ريلي بوده و با توجه به هزينهي بالا در اين حوزه عموما فعالين در آن با زيان مواجه بوده يا حداكثر در نقطهي سر به سر قرار دارند. اين امر دلايل مختلفي داشته كه از آن جمله ميتوان به موارد زير اشاره كرد:
كمبود و فرسودگي ناوگان، ترافيك بالاي خط( خطوط مشترك قطارهاي باري و مسافري) و كمبود نيروي كشش
با توجه به سياستهاي دولت مبني بر افزايش جذب سرمايهگذاري در حوزهي حمل و نقل ريلي توسط بخش خصوصي ميبايست با افزايش بهره وري شبكه حمل و نقل ريلي، با كاهش هزينهها اين حوزه را سود آور و سرمايهگذاران را نسبت به ورود به اين بخش ترغيب كرد و باعث رونق در اين بخش شد.
بهرهوري در حوزههاي زير حائز اهميت است:
بهرهوري در حوزهي ناوگان، بهرهوري در حوزهي كشش و بهرهوري در حوزهي خط
بهره وري در حوزهي كشش
لكوموتيو به عنوان نيروي محركهي راهآهن بوده و با توجه به سرمايهبر بودن آن و تحريم، در اين حوزه با تنگناهايي مواجه بوده و يكي از عواملي كه باعث جلوگيري از رشد قطارهاي مسافري ميشود كمبود نيروي كشش است. از ديگر عواملي كه باعث ايجاد تنگنا در حوزهي نيروي كشش ميشود، عبارتند از:
الزام به تردد ديزل زيمنس در محور خراسان، الزام به محدوديت وزن ديزل زيمنس و الزام به واگذاري ديزل زيمنس به بعضي از قطارها با توجه به تامين برق توسط ديزل زيمنس
در محور خراسان با توجه به استقرار سيستم ATC و سرعت ۱۴۰ كيلومتر بر ساعت، الزاما قطارها ميبايست توسط ديزل زيمنس حمل شوند. همچنين محدوديت اعمالشده براي ديزلهاي زيمنس باعث ميشود كه براي قطارهاي با وزن بالا از دوبل ديزل زيمنس استفاده شده كه اين امر اولا باعث افزايش ديزل مصرفي شده ثانيا با توجه به محدوديت طول قطار باعث كاهش بهرهوري ديزل ميشود. پيشبيني ديزل ذخيره در طول مسير عامل ديگري است كه به محدوديتهاي موجود ميافزايد. يكي ديگر از اين عوامل كافي نبودن تعداد ناوگان شركت مالك براي تشكيل قطار بوده كه اين امر نيز باعث ميشود با قطارهايي روبرو شويم كه تعداد واگنهاي آن كمتر از تناژ قابل حمل لكوموتيو بوده (تهران – سمنان ، تهران – قم و … ) و باعث كاهش بهره وري نيروي كشش ميشود كه اين امر سبب افزايش تعداد ديزلهاي در سير گشته و با كاهش ديزل مواجه ميشود.
راهكارها
با توجه به مطالب عنوانشده فوق به نظر ميرسد راه كارهاي زير جهت افزايش بهرهوري ديزل افزايش يافته و بدون افزايش تعداد ديزل، تعداد قطارها و مسافرين جابجا شده افزايش يابد. اين راهكارها عبارتند از :
بهرهوري در حوزهي ناوگان
واگن يكي ديگر از اركان مهم در صنعت حمل و نقل ريلي است و با توجه به سرمايهبر بودن آن لازم است كه بهرهوري آن را افزايش داده تا زمان بازگشت سرمايه كوتاه شده و سرمايهگذاران به سرمايهگذاري در اين بخش، تشويق شوند. يكي از مواردي كه باعث كاهش بهرهوري واگن ميشود ضريب اشغال پائين قطار ميباشد. به عبارت ساده تر در صورت سير يك واگن به صورت خالي هزينههايي ناشي از سير به واگن (چرخ و محور، سيستم ترمز، سيستم تعليق و …) تحميل شده و اين در حالي است كه به علت خالي بودن واگن اين هزينهها جبران نميشود و اين امر باعث كاهش بهره وري واگن ميشود. از طرف ديگر با توجه به موقعيت جغرافيايي شبكهي ريلي ( منطقهي كوهستاني، كويري و …) و همچنين مشخصات فني واگنها به نظر ميرسد سير واگنها در مسير نامطلوب (مغاير با مشخصات فني واگن) باعث افزايش استهلاك واگن و كاهش بهرهوري آن ميشود. اعزام واگنهايي كه سيستم تامين برق آنها از طريق دينام است در مناطق گرمسيري در فصل گرما علاوه بر عدم تامين تهويه مناسب باعث كاهش تقاضاي سفر ميشود. ضمنا با توجه به فشار مضاعف به سيستم تهويه باعث افزايش استهلاك آن شده و در نهايت با افزايش هزينههاي تعميراتي آن باعث كاهش بهرهوري واگن ميشود. همچنين يكي از عمده خرابيهايي كه در واگنهاي دينامي در مسيرهاي پرسرعت (محور خراسان) مشاهده شده خرابي و بريدن ميل گاردان ( رابط انتقال نيرو از گيربكس سر محور به ژنراتور) است كه اين خرابي عموما ناشي از قرار گرفتن در مسيرهاي با سرعت بالا است. تنوع واگنهاي موجود در شبكه حمل و نقل ريلي باعث شده كه هزينه تعمير و نگهداري آن افزايش يابد. تنوع قطعات، نياز به تامين قطعات يدكي متنوع در ايستگاههاي تشكيلاتي جهت تعميرات پيشبيني نشده در طول مسير و … باعث شده كه هزينه ي تعمير و نگهداري واگنها افزايش يافته و افزايش هزينه باعث كاهش بهرهوري واگن شود.
راهكارها :
بهرهوري در حوزهي خط
يكي ديگر از اركان اصلي حمل و نقل ريلي خط است. با توجه به اين مطلب كه هزينه احداث خط بسيار بالا بوده بهرهوري آن بسيار حائز اهميت است. در حال حاضر، بهره‌برداري از شبكه ريلي عمدتاً به شيوه سنتي صورت مي‌گيرد، به‌طوري‌كه در محور شمال از ميله راهنما براي نشان دادن وضعيت بلاكها (فاصله بين ايستگاهها كه فقط يك قطار اجازه تردد در آن را دارد) استفاده ميشود. اين امر باعث كاهش سرعت عبور قطارها شده و با افزايش زمان اشغال خط باعث كاهش بهرهوري خط ميشود. يكي ديگر از عواملي كه باعث كاهش بهرهوري در حوزهي خط، طول بلاكهاي حد فاصل ايستگاهها است كه اين امر در مسيرهاي يك خطه بيشتر محسوس ميباشد. طول بلاكها در شبكه ريلي كشور به ۳۰ تا ۵۰ كيلومتر ميرسد يعني حداقل فاصله‌اي كه بايد دو قطار براي تردد در يك محور از هم داشته باشند۳۰ كيلومتر است با توجه به حداكثر سرعت مجاز براي قطارهاي باري و مسافري زمان اشغال بودن بلاكها متفاوت ميباشد. اين در حالي است كه در صورت تراكبندي بلاكها طول بلاكها را كاهش و زمان اعزام قطارها كاهش مييابد. با تراكبندي بلاكها علاوه بر افزايش ظرفيت خطوط بدون احداث خطوط جديد بهرهوري خطوط را افزايش ميدهيم. اين امر زماني مثمر ثمر خواهد بود كه بطور هم زمان خرابيهاي لكوموتيو و سيستم علائم كاهش يابد. برنامهريزي قطارها بايد به صورتي انجام شود كه در زمانهاي اوج تقاضاي سفر حداكثر استفاده از ظرفيت خطوط ريلي صورت گرفته و در زمان كاهش تقاضاي سفر ظرفيت خطوط در اختيار قطارهاي باري قرار گرفته تا همزمان به توسعهي حمل و نقل بار نيز در شبكهي ريلي كمك شود؛ ضمنا زمان كافي به حوزهي تعمير و نگهداري خطوط داده شده تا با تعمير و نگهداري به موقع باعث كاهش خرابي خطوط و ترافيك ناشي از آن در شبكه ريلي شود. از عوامل موثر در كاهش بهرهوري خطوط سوزنهاي نصب شده در مسير پرسرعت (محور خراسان) و در مسير هاي ديگر است. يكي از عوامل كاهش سرعت قطارها خصوصا از ايستگاه هايي كه قطارها به صورت عبوري از آن عبور ميكنند سوزنهاي نصب شده در مسير است به قسمي كه قطار طول بلاك را با سرعت بالا (۱۴۰ كيلومتر) طي نموده ولي به هنگام عبور از ايستگاه ملزم به كاهش سرعت (۸۰ كيلومتر) شده كه اين امر باعث كاهش سرعت عملياتي و افزايش زمان سير قطارها و در نهايت كاهش بهره وري خطوط ريلي ميشود.يكي ديگر از عواملي كه باعث كاهش بهرهوري خطوط ميشود گلوگاههاي موجود در شبكه ريلي بوده كه به علت تعدد قطارهاي باري و مسافري باعث ايجاد ترافيك مسير شده و زمان اشغال خطوط را افزايش داده و بهره وري خطوط را كاهش ميدهد. از جملهي اين موارد ميتوان به محدوده حد فاصل شوراب تا بادرود نام برد كه با توجه به ترافيك مسير ناشي از تردد بالاي قطارهاي باري و مسافري در آن باعث ايجاد گلوگاه در اين منطقه شده و علاوه بر توقف بالاي قطارهاي باري و مسافري در آن باعث كاهش بهرهوري خطوط ميشود؛ اين در حالي است كه در صورت احداث خط دوم در اين مسير علاوه بر كاهش ترافيك بهرهوري خطوط فعلي را افزايش و از ظرفيت ايجاد شده براي افزايش قطارهاي مسافري در اين مسير اقدام كرد.
راهكارها
جهت افزايش بهرهوري در حوزه ي خط به نظر ميرسد راهكارهاي زير ضروري به نظر ميرسد:
نتيجهگيري
عواملي همچون كاهش زمان، كاهش هزينه، افزايش ايمني و دسترسي آسان و سريع ميتوانند نقش موثري در افزايش جذب تقاضا براي حمل و نقل ريلي داشته باشند. با افزايش بهرهوري در حوزهي ناوگان، كشش و خط به طوري كه در بخشهاي بالا ذكر شد، افزايش جذب سرمايهگذاري در حوزهي حمل و نقل ريلي توسط بخش خصوصي رونق گرفته و باعث كاهش هزينهها در اين حوزه و سودآور نمودن آن و ترغيب سرمايهگذاران در اين بخش ميشود. همچنين با پيشرفت اين صنعت و همه گير شدن سفر هاي ريلي و سوق جامعه به سمت مسافرت با قطار از مزاياي بسياري همچون كاهش آلودگي هوا، كاهش ترافيك در جادههاي بين شهري و حتي كلان شهر ها، كاهش ميزان رخداد حوادث جادهاي و غير قابل جبران، كاهش مصرف سوختهاي فسيلي، كاهش هزينههاي مصرفي (مانند هزينه استهلاك خودرو) و … بهرهمند ميشويم.
۶- منابع
۱ -كارشناس برنامه ريزي و كنترل، شركت راه آهن جمهوري اسلامي ايران
۲ -رئيس گروه برنامه ريزي و تحليل سير قطارهاي مسافري، شركت راه آهن آهن جمهوري اسلامي ايران
۳ -كارشناس مسئول برنامه ريزي و نظارت بر كنترل، شركت راه آهن جمهوري اسلامي ايران
۴-كارشناس برنامه ريزي و كنترل، شركت راه آهن جمهوري اسلامي ايران