ميزان پايين بهره وري شبكه حمل و نقل ريلي در ايران نسبت به ميانگين جهاني، چالشي است كه تمركز بر حل آن مي بايست به عنوان مهمترين دستور كار تيم مديريتي جديد شركت راه آهن قرار گيرد. عملكرد پايين شبكه حمل و نقل ريلي در كشور در حالي است كه ايران از نظر حجم موجودي ها و امكانات حمل و نقل نسبت به بسياري از كشورها وضعيت مطلوب تري دارد. اما از همين زيرساخت هاي موجود درست بهره برداري نمي كند.
طبق گزارش اتحاديه بين المللي راه آهن هاي دنيا، شاخص چگالي خطوط ريلي نسبت به مساحت كشور در ايران 6.6 كيلومتر به ازاي هر 1000 كيلومتر مربع است. اين در حالي است كه چنين شاخصي براي كشورهايي چون روسيه، قزاقستان و چين به ترتيب برابر با 7.3، 7.7 و 10.8 كيلومتر بر هر 1000 كيلومتر مربع مي باشد. اما بررسي ميزان عملكرد ريلي اين كشورها و مقايسه آن با ايران نشان مي دهد علي رغم مطلوبيت نسبي حجم زيرساخت ريلي در ايران، با توجه به اينكه حجم مساحت غيرمفيد در اين كشورها تقريبا شبيه به ايران است، ميزان عملكرد شبكه حمل و نقل ريلي ايران بسيار نامطلوب است.
براي مثال در مورد شاخص عملكردي واحد حمل نسبت به طول خطوط اصلي در اين كشورها كه نمايانگر ميزان عملكرد حمل بار و مسافر ريلي در شبكه حمل و نقل ريلي كشورهاست، واحد حمل روسيه 21.96، قزاقستان 11.33 و چين 28.38 مي باشد. با اين وجود، شاخص واحد حمل در شبكه حمل و نقل ريلي ايران، عدد 4.38 را نشان مي دهد.
پايين بودن نرخ بهره وري شبكه ريلي موجب شده است تنها 10 درصد از حجم بار داخلي كشور و 8 درصد از حجم مسافر داخلي كشور توسط شبكه ريلي كشور جابجا شود. اين در حالي است كه هم سياست هاي كلي نظام و چشم اندازهاي كشور هدف گذاري حمل بار 30 درصدي و حمل مسافر 20 درصدي را انجام داده است و هم تقاضا براي اين ميزان از حمل بار و مسافر ريل پسند براي جابجايي توسط شبكه حمل و نقل ريلي موجود مي باشد. هم اكنون بيش از 150 ميليون تن بار تماما ريل پسند براي جابجايي در شبكه ريلي به صورت سالانه وجود دارد كه در بيشترين حالت و در سال 1397، تنها 50.4 ميليون تن از اين ميزان بار توسط راه آهن جابجا شده است.
عوامل متعددي از جمله ساختار حكمراني ناكارآمد شبكه حمل و نقل ريلي، اپراتوري دولتي و ناكارآمد محورها و پايانه هاي ريلي، ساختار غلط ناحيه بندي در شبكه حمل و نقل ريلي كشور، نبود مديريت يكپارچه در شبكه، وجود اولويت توسعه اي به جاي بهبود شبكه فعلي در ساختارهاي تصميم گيري، نبود خطوط فرعي و آنتني، فراگير نبودن قطارهاي باري برنامه اي، سيستم هاي كند و نامناسب تخليه و بارگيري عواملي هستند كه موجب پايين بودن نرخ بهره وري در شبكه حمل و نقل ريلي شده اند.
اصلاح گام به گام هر يك از اين عوامل و تغيير رويكردها از توسعه خطوط جديد به سمت بهبود وضعيت شبكه موجود و اصلاح گلوگاه هاي بحراني شبكه مي تواند در كوتاه مدت و با كمترين هزينه، رقم عملكرد و شاخص بهره وري در شبكه حمل و نقل ريلي را افزايش دهد.
راهكارهايي از جنس تغيير ساختار و يا تفويض مجوز بهره برداري از محورهاي ريلي به مردم و بخش هاي غيردولتي همزمان با نظارت ويژه شركت راه آهن بر اين واگذاري ها نيز مي تواند به عنوان راهكارهايي اساسي تر و مطمئن تر، به رشد هر چه بيشتر شبكه حمل و نقل ريلي در شاخص بهره وري عملكردي كمك كند.
مطابق با نص صريح آئين نامه تعيين سهم بهينه بخش هاي دولتي و غيردولتي از فعاليت هاي راه و راه آهن مصوب سال 1388، دولت اين امكان را دارد كه بتواند بسياري از وظايف تصدي گرايانه خود از جمله اپراتوري شبكه و محورهاي ريلي و بهره برداري از كشنده هاي ريلي باري و مسافري را به بخش غيردولتي واگذار كند و خود به عنوان تنظيم گر نقش ايفا كند.
به نظر مي رسد شروع چنين فرآيندي در دوره جديد مديريتي شركت راه آهن جمهوري اسلامي مي تواند نويد بخش افزايش سريع ميزان شاخص هاي بهره وري در شبكه حمل و نقل ريلي در كوتاه مدت باشد تا به زودي شاهد تحقق اهداف تعيين شده براي شبكه حمل و نقل ريلي در جابجايي حجم مقبولي از بار و مسافر داخلي و همچنين ايفاي نقش جدي در ترانزيت كالاهاي بين المللي باشيم.
* كارشناس حمل و نقل