به گزارش خبرنگار اقتصادي خبرگزاري فارس، يكي از صنايع پيشرو پس از انقلاب اسلامي در كشور، صنعت سدسازي است كه با توجه به توان داخلي و استفاده از ظرفيتهاي موجود كشور مسير ترقي خود را با سرعت هرچه بيشتر طي كرده است.
در شرايطي كه پيش از انقلاب اسلامي تنها شاهد وجود 19 سد در كشور بوديم، اين عدد در سال جاري و در طي اين 40 سال 10 برابر شده و در حال حاضر 190 سد در كشور وجود دارد كه وظيفه تامين منابع آبي و مديريت مايع حيات را بر عهده ميگيرد.
اگر منتقد فرآيند سدسازي در كشور هستيد، بهتر است، چشمهاي خود را ببنديد و لحظاتي استان خوزستان را بدون سر كرخه، دز و گتوند و در شرايط سيلابهاي وحشتناك سال 98 تصور كنيد. در چنين شرايطي مشخص نبوده، رود كارون كه سالهاي زمينه آباداني اين منطقه را فراهم ميكرد، چه بلايي سر دشت خوزستان ميآورد.
قطعا نقش سدها در مديريت منابع آب كشور قابل حذف نيست. در همين راستا و به منظور بررسي بيشتر وضعيت سدسازي كشور به سراغ بهروز مرادي، معاون شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران رفتيم تا پيرامون اين صنعت به گفتوگو بنشينيم.
مشروح اين گفتگو به شرح ذيل است:
* شركت توسعه منابع آب و نيرو به منظور هدايت ظرفيت نيروي انساني پس از جنگ پديد آمد
فارس: شركت توسعه منابع آب و نيرو در چه سال و با چه اهدافي فعاليت خود را آغاز كرد؟
مرادي: شركت توسعۀ منابع آب و نيرو در سال 1368 تأسيس شد و ابتدا با هدف ترميم سد سفيدرود در سال 1369 كار خود را آغاز كرد. در گام بعد كه گام بسيار بزرگي بود احداث نيروگاههاي برقآبي را به عهده گرفت. 3 طرح بزرگ از جمله طرح سد و نيروگاه برقآبي كرخه ، سد و نيروگاه 2 هزار مگاواتي كارون3 و سد مسجدسليمان با نيروگاه 2000 مگاواتي آن، آغاز عصر جديد كار شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران به حساب ميآيد.
همچنين اولين شركت ايراني بوديم كه وارد اين عرصه شد چراكه قبل از انقلاب كار سدسازي و نيروگاههاي برقآبي را معمولاً شركتهاي خارجي انجام ميدادند. شركت آب و نيرو توانست با حضور پررنگ متخصصان و كارشناسان داخلي يك هستهاي را ايجاد كند و مشاوران و پيمانكاراني را گرد خود جمع كند كه بتواند اين كارهاي بزرگ و عظيم كه تا آن زمان در كشور سابقه نداشت را به سرانجام برساند. خوشبختانه موفق شديم هر سه طرح كرخه، كارون3 و مسجدسليمان را به عنوان بزرگترين پروژههاي صنعت سدسازي انجام بدهيم و بين سالهاي 80 تا 83 احداث اين طرحها به پايان رسيد و به بهرهبرداري رسيدند كه تقريباً 4400 مگاوات ظرفيت برقآبي را به كشور اضافه كردند.
در سال 57 كل ظرفيت برقآبي 1900 مگاوات بود كه اين ظرفيت به 12200 مگاوات افزايش پيدا كرده است كه حدود 9000 مگاوات توسط شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران از بعد از انقلاب تا به حال احداث شده كه سهم بزرگي در كشور دارد و همچنين مخازني كه توسط اين سدها ايجاد كرده است، حدود 20 ميليارد متر مكعب است كه رقم بزرگي به شمار ميرود. به طور كلي ميتوان گفت، كارهايي كه ما در حوزۀ سدسازي انجام داديم عبارتاند، از: سد كرخه با حجم 7.3 ميليارد متر مكعب ذخيرۀ مخزن و طول تاج 3 كيلومتر كه يكي از عظيمترين سدها بود و نقش خودش را به خوبي در سيلابهاي سال 98 ايفا كرد. سد گتوند هم حدود 4.5 ميليارد متر مكعب حجم مخزن با 1000 مگاوات توليد انرژي برقآبي را بر عهده دارد.
اين اقدامات كارهاي بينظيري بود كه ما انجام داديم و به تناوب كار ساخت سدها و نيروگاههاي ديگر را مد نظر داشتيم، از جملۀ آنها سد كارون4، بلندترين سد بتني ايران است كه 204 متر ارتفاع دارد و بعد از آن سد سيمره افتتاح شد و به تناوب سدهاي رودبار، لرستان، سردشت، داريان و ساير پروژهها اجرا شد و همينطور تداوم پيدا كرد تا به اين نقطهاي كه الان وجود دارد، رسيديم. درحال حاضر حدود 9000 مگاوات برق توسط شركت آب و نيرو از نيروگاههاي برقآبي ايجاد شده و كارهاي بينظيري هم در ساير بخشها انجام داديم.
فارس: انگيزۀ اصلي براي تأسيس شركتي مانند توسعه منابع آب و نيروي ايران به چه نحوي بود. آيا دليل خاصي داشت كه به سمت تاسيس اين شركت رفتيم؟
مرادي: در مقطع زماني بعد از اتمام جنگ ظرفيت عظيمي از توان و نيروهاي متخصصي وجود داشت كه در جنگ درگير بودند و حالا آزاد شده بودند و دولت براي جذب اين ظرفيتها تصميم گرفت يك شركتي را ايجاد كند. با توجه به اينكه شركتي وجود نداشت كه بتواند كليۀ كارهاي سازههاي بزرگ آبي را انجام دهد، نياز بود كه با توان و ظرفيت نيروهاي انقلابي اين كار انجام شود، بنابراين تصميم گرفته شد كه شركت آب و نيرو بهعنوان محور اصلي يك شركت دولتي و كارفرمايي بتواند پيمانكاران و مشاوراني كه اين توان را دارند، فرا بخواند و وارد اين عرصه كند. در حال حاضر واقعا ميتوان گفت كه از توان و متخصصان خارجي بينياز هستيم و حتي خودمان خدمات و نيروهاي فني مهندسي را به خارج از كشور صادر ميكنيم. با توجه به اينكه معمولاً سدها در كشورهاي اروپايي و آمريكايي حدود دو دهه است كه به پايان رسيده، ما به روزترين متخصصها را در اين زمينه نسبت به بقيۀ كشورها داريم، چراكه كل سدها و نيروگاههاي ما در دو سه دهۀ اخير ايجاد شده است و نيروهايي داريم كه با توجه به رزومۀ نو كه دارند، درحال حاضر به راحتي ميتوانند در مناقصات بينالمللي برنده شوند و اين كار را انجام بدهند.
*بومي سازي دانش فني سدسازي منجر به صرفه جويي 18 ميليارد دلاري شده است
فارس: يك بحثي كه خيلي تبيين نشده است، دانش فني ساخت سد و نيروگاههاي برقآبي است كه فوقالعاده دانش فني پيچيدهاي است، منتها چون ما خيلي راحت به آن دست پيدا كرديم و با دنيا هم ميتوانيم در مرز علم اين موضوع حركت كنيم، هيچ كس تبيين نميكند كه ابعاد اين دانش فني به چه صورت است. ممكن است به ما بگوييد در صورت نبود اين دانش در كشور چه خلاهايي حس ميشد و اگر ما دانش فني ساخت سد را نداشتيم، الان با چه مسائلي دست و پنجه نرم ميكرديم؟
مرادي: ما كشوري هستيم كه در منطقۀ خشكي قرار گرفتيم و هرچقدر بتوانيم ذخيرههاي آبي خوبي داشته باشيم، ميتوان به اين خشكي غلبه كرد و با به كارگيري نيروهاي متخصص داخلي اين كار انجام شده است. ما در ساخت دقيقترين اجزاي نيروگاه كه بخش اصلي نيروگاه است هم خودكفا شديم و با كمك يكي از دانشگاههاي معتبر داخلي و شركت دانشبنيان توانستيم اين قطعۀ سخت را در داخل توليد كنيم. بنابراين در باقي بخشها مانند توربين و اجزاي آن و قسمتهايي از ژنراتور را هم توسط شركتهاي داخلي توانستيم بوميسازي كنيم. همين كار باعث شده است كه ما بتوانيم در خارج از كشور مانند تاجيكستان و سريلانكا و كشورهاي آفريقايي به راحتي كار بگيريم.
زماني كه سد ميسازيد نياز داريد كه راهها را جابجا كنيد يا پلهاي عظيمي روي درياچههاي سد بزنيد و تونلهاي عظيمي ايجاد كنيد. در اين زمينه هم واقعاً متخصصان ما سرآمد هستند. در حال حاضر پلي داريم كه روي درياچههاي كارون3 و كارون4 است و تا 480 متر دهانۀ پل است كه عظيمترين دهانۀ پلي به حساب ميآيد كه روي اين درياچهها ايجاد شده است. در بحث تونل هم ما تونل 50 كيلومتري و 35 كيلومتري ايجاد كرديم كه نشاندهندۀ توان تخصصي ما است كه اگر اينها نبود، بايد به كشورهاي خارجي وابسته ميشديم. از سوي ديگر، نيازي كه ما به انرژي برق داريم به خصوص در زمانهاي پيك، با توجه به كمبود گاز نيروگاههاي برقآبي كمك قابل توجهي كردند و انرژي با ارزشي دارند كه در زمانهاي پيك برق به كمك شبكه ميآيند.
فارس: تا به حال برآورد كرديد كه فعاليتهاي شما چقدر ما را از نياز به كشورهاي خارجي بينياز كرده است؟
مرادي: يك سد و نيروگاه 1000 مگاواتي برقآبي حدود 1.5 ميليارد دلار درحال حاضر هزينه دارد. براي مثال سد و نيروگاه بختياري را اگر حالا بخواهيم احداث كنيم 2.2 ميليارد دلار هزينه دارد. با توجه به اينكه اين همه سد و نيروگاه ايجاد كرديم، برآوردي كه به صورت تقريبي داريم حدود 18 ميليارد دلار صرفهجويي ارزي است.
*اگر سد گتوند نبود، دشت خوزستان در سيلاب 98 به زير آب فرو ميرفت
فارس: يكي از انتقاداتي كه از سوي كارشناسان به مجموعه شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران وارد ميشود، بحث مطالعات ساختگاه است، آيا در اين زمينه پيشرفتي حاصل شده است؟
مرادي: بله ما به سمت تكميل اطلاعات ساختگاه پيش ميرويم و اساس هيچ كار مهندسي بدون مطالعات اكتشافي به سرانجم نيك نميرسد، براي مثال ما در ساختگاه سد بختياري تا به حال 3 منطقه را ارزيابي و شناسايي كرديم و در نهايت به يك محور رسيديم؛ يعني اينكه محورها از قبل تعيين شده باشد اينطور نيست و فقط محدوده را مشخص ميكنند و ما با توجه به مطالعاتي كه انجام ميشود، محور سد را تعيين ميكنيم و بعد به مرحلۀ اجرا ميرسد.
فارس: مسائل بسيار زيادي پيرامون سد گتوند مطرح ميشود، ممكن است بفرماييد نقش اين سد در كنترل سيلابهاي سال 98 استان خوزستان به چه نحوي بود؟
مرادي: در ارتباط با سد گتوند بايد گفت، قبل از آب و نيرو هم شركتهاي خارجي گزينههايي را در رابطه با سد گتوند مطرح كرده بودند و چندين گزينه بود و يك از گزينههايي كه الان اين سد روي آن بنا شده است همين هم جزء گزينههاي آنها بوده است. منتها بايستي مطالعه ميشد. با مطالعهاي كه انجام شد، اين ساختگاه با توجه به آوردهاي سنگيني كه كارون دارد، بهعنوان بهترين ساختگاه انتخاب شده است. جالب است بدانيد كه كارون از دو شاخۀ دز و كارون تشكيل شده است و به عنوان كارون بزرگ شناخته ميشود. ما سمت جريان رودخانه در محل گتوند را تقريباً به صفر نزديك كرديم و كمترين رهاسازي را در سد گتوند داشتيم و توانستيم سيلابي را كه از آن سمت ميآمد مهار كنيم. به هر حال در سرشاخۀ دز فقط يك سد براي كنترل سيلاب داشتيم كه سد دز بود و آن هم پر شده بود و سرريز ميكرد، بنابراين گتوند كمك بسيار شاياني را در آن برهه از زمان كرد و اگر گتوند با اين ساختگاه و حجم 4.5 ميليارد متر مكعب تلهاندازي سيلاب نبود، قطعاً دشت خوزستاني هم وجود نداشت. شك نكنيد زماني كه كارون و كرخه در يكي دو روز به هم پيوستند و تقريبا آب وارد شهر اهواز ميشد، اصليترين نقش را در اين زمينه گتوند ،كرخه و سيمره داشتند. ما براي سيلاب 98 با كمك سيمره خروجي آب آن را به صفر رسانديم كه به كمك كرخه آمد تا كرخه هم مأموريت اصلي خودش را انجام بدهد. بنابراين با ايجاد سد گتوند توانستيم دشت خوزستان را از سيلاب مهلك سال 98 نجات بدهيم.
* بوميسازي پيچيدهترين تجهيزات نيروگاهي ثمره اعتماد به دانشگاه داخلي است
فارس: نقش دانشگاههاي كشور در صنعت سدسازي كشور و نحوه تعامل شركت توسعه منابع آب نيرو به چه شكلي طراحي شده است؟
مرادي: دانشگاهها نقش پايشرا بر عهده دارند و الان هم دانشگاههايي داريم كه پايش درياچهها را به عهده ميگيرند و پروژههاي پژوهشي بسياري با دانشگاهها داريم كه دانشگاه تهران، تربيت مدرس، خواجهنصير و صنعتي اميركبير درگير اين كار هستند. اصلاً كارگاه تخصصي تأييد طرحهاي ما اكثراً دانشگاهي هستند.
فارس: اين مدل ارتباط صنعت و دانشگاه به نظر شما موفقيتآميز بوده است؟
مرادي: بله، بوميسازي پيچيدهترين تجهيزات نيروگاهي ما ثمره اعتماد به دانشگاه و اساتيد برتر است. حتي ما خودمان ريسك كرديم و به پيمانكار اجازه نداديم كه نوع خارجي دستگاهها را نصب كند و نوع داخلي آن نصب شد و الان هم جواب ميدهد. اين تجهيزات در ابتدا براي نيروگاه 10 مگاواتي تست شد و سپس براي نيروگاه 210 مگاواتي اين كار را نيز انجام داديم و جواب گرفتيم. در نيروگاههاي ميكرو باز هم دانشگاهها را وارد كرديم و الان پروتوتايپ نيروگاههاي ميكرو كه مانند پمپ عمل ميكنند را انجام داديم و بسيار موفقيتآميز بوده است. در كل تمام كارهايي كه انجام داديم، بعد از اتمام مطالعات براي تأييد فني آنها از شوراي فني متشكل از اساتيد باتجربه و مدرس دعوت ميكنيم و ميآيند و نظر ميدهند يا كارگاههاي تخصصي كه در رابطه با گتوند، كرخه، سيمره برگزار ميشود.
*تامين مالي سد بختياري از منابع مالي داخل انجام ميشود
فارس: يكي از سدهايي كه بسياري مطالبه ساخت آن را دارند، سد عظيم بختياري است، آيا اين سد بزرگترين تاج سد دوقوسي دنيا را به خود اختصاص ميدهد؟
مرادي: قبلا سد بختياري بلندترين سد بتني دوقوسي دنيا با ارتفاع 330 متر بود اما در دولت قبلي يك بازنگري با توجه به آوردهاي رودخانهاي و پيشبينيهاي بلندمدتي كه انجام داديم، انجام شد و اين ارتفاع را به 275 متر كاهش داديم كه ديگر بلندترين سد بتني دنيا نيست، ولي قبلا بوده است.
فارس: فرآيند اجرايي ساخت اين طرح چند سالي است كه متوقف شده است، آيا اين توقف دليل خاصي داشت؟
مرادي: مطالعات فرآيند اجرايي تقريباً به اتمام رسيده است. با توجه به حجم عظيم سرمايهگذاري كه قرار است روي اين سد انجام بگيرد، قبلاً با شركتهاي ژاپني و كرهاي مذاكره كرديم و به نتيجه رسيديم اما بعد از روي كار آمدن دولت ترامپ و اعمال تحريمها رسماً عنوان كردند كه نميتوانيم در اين پروژه حضور پيدا كنيم. ما هم راهكارهاي مختلفي از جمله مذاكره با شركتهاي مختلفي كه توان مالي اين كار را دارند مانند بنياد مستضعفان، قرارگاه سازندگي خاتمالانبياء و ستاد اجرايي فرمان امام را به منظور تأمين منابع مالي آغاز كرديم و اميدواريم به يك جمعبندي برسيم تا سرمايهگذاري اين طرح هم انجام شود.
*هيچ مشكلي در تامين تجهيزات نيروگاههاي برقآبي بومي وجود ندارد
فارس: چرا با توجه به دانش فني كه داشتيم در پروژه سد بختياري به سراغ شركتهاي خارجي رفتيم؟ نحوۀ قرارداد چطور بوده است؟
مرادي: فقط بهخاطر تأمين منابع مالي بوده است. براساس قرارداد ما مقررشد، پيمانكارهاي داخلي كل كارهاي سد را انجام بدهند و براي نصب تجهيزات هم اقدام كنند و طرف خارجي علاوه بر فاينانس تنها آورندۀ تجهيزات و تأمين مالي باشد.
فارس: پس اگر به فرض هزينۀ ساخت سد را داشتيم، آيا ميتوانستيم تجهيزات آن را تأمين كنيم؟
مرادي: موقعي كه شركتهاي بزرگي مانند فراب و مپنا را داريم، از لحاظ تجهيزات هيچ مشكلي در پروژهها نيست و آن موردي هم كه شما گفتيد، جزو امكانات قرارداد بوده است كه خب شرط اول هر شركت خارجي تأمينكنندۀ سرمايه اين است كه تجهيزات متعلق به خودشان باشد.
*براي تامين مالي پروژه سد قره چيلر از منابع مردمي فراخوان داديم
فارس: يك سري مدل تأمين مالي مانند صندوق پروژه وجود دارد كه در بورس فعاليت ميكنند و ميتوانند از طريق منابع مردمي و سرمايۀ خردي كه در اقتصاد است، فعاليت كنند. آيا به سمت اين مدلهاي تأمين مالي رفتيد؟
مرادي: قانون براي ما تعيين تكليف كرده و ما قبلاً هم سراغ اين مدلها رفتيم. طبق تبصرۀ 19 قانون برنامه اين كار را ما انجام ميدهيم و الان براي نيروگاه برقآبي 100 مگاواتي ارس به نام قرهچيلر با همين روشهاي BOT فراخوان داديم كه بيايند و سرمايهگذاري كنند. مشكلي براي نيروگاههاي كوچك نداريم و براي يكي دو نيروگاه كوچك اين كار را كرديم. روش مادۀ 56 هم وجود دارد كه سرمايهگذار ميتواند با تضمين دولت روي پروژههاي ما سرمايهگذاري كند و آوردهاي كه ميآورد با يك سود متناسبي كه دولت تعيين ميكند، بازگشت سرمايه داشته باشد.
فارس: بخشي از كارشناسان معتقد هستند، خيلي از اين پروژههاي زيرساختي سودآور نيستند و سرمايۀ خرد به آن ورود نميكند. آيا اين گزاره را قبول داريد؟
مرادي: ببينيد، دولت بايد براي اينها مشوق بگذارد چراكه پروژۀ زيرساختي است و قيمت برق در كشور يارانهاي است، سيستم تعرفهگذاري كه براي برق، آب و گاز داريم يارانهاي است و هدف ما هم تأمين آب و برق مردم كشور است. اگر بخواهيم از آن روش استفاده كنيم، قيمت برق صادراتي حدود هر كيلووات 8 سنت است كه رقم زيادي است و از توان مالي مردم خارج خواهد بود، بنابراين هدف اصلي ما جنبۀ اجتماعي يعني تأمين آب و برق مطمئن براي مردم كشور است.
*ارتقاي تجربه منجر به كاهش مدت زمان ساخت سدهاي كشور شده است
فارس: اخيرا در جايي، وزير نيرو گفتند كه با وجوداينكه بارشهاي امسال نسبت به سال گذشته 40 درصد و نسبت به متوسط 30 سال گذشته، 30 درصد كاهش داشته است اما منابع سدهاي ما كمتر از 1 درصد كاهش را تجربه كرده، يعني به بحث مديريت مطلوب منابع آب اشاره كردند. توضيحي پيرامون فعاليتهاي انجامشده براي كنترل كاهش 40 درصدي بارشها اگر داريد بفرماييد.
مرادي: به هرحال ما يك كارگروههايي داريم كه به هم متصل هستند و درنتيجه ديسپچينگ ملي كه بايستي تصميمگيري كند معمولاً هر هفته جلسات منظمي برقرار ميكنند كه ما چطور منابع آبي را به نحوي كنترل كنيم كه هم به پاييندست فشار وارد نشود و هم به نحوي اين آمادگي را ايجاد كنيم كه حجم مخازن آمادگي اين را داشته باشند كه در پيك تابستان به كمك ما بيايند و بتواند به شبكه كمك كند. بنابراين بايد طوري كنترلها و رهاسازي از نيروگاهها و مخازن انجام بشود كه در آن زمان به مشكلي برنخوريم.
فارس: زمان ساخت پروژههاي سدسازي در كشور ما معمولاً بازههاي دهساله را تجربه ميكند. آيا اين مدت زمان ساخت براي يك پروژه سدسازي طبيعي است؟
مرادي: قبلاً پروژههاي سدسازي، پروژههاي بزرگي براي ما بودند و مقياس بزرگي هم داشتند و طبيعتاً همين 10 سال طول ميكشيد تا ساخته شوند. هر چه جلوتر ميرويم، ساختگاهها كمتر ميشود و سدهاي به عظمت سدهاي گذشته نخواهيم داشت و ما هم حرفهايتر ميشويم. مثلاً سد داريان طي 4 سال ساخته شده است يا سد كانيسيب ما 3.5 سال بيشتر طول نكشيد كه دليل اين هم حرفهاي شدن پيمانكاران و بيشتر شدن تجهيزات و ماشينآلات داخلي است.
*دستگاه حفاري تونل انتقال آب كاني سيب روزانه 7 متر حفاري ميكند و متوقف نشده است
فارس: در پروژه انتقال آب كاني سيب عنوان شده كه دستگاه حفاري مكانيزه غرق شده و امكان ادامه فعاليت در 2 كيلومتر پاياني را ندارد، آيا اين اتفاق را تاييد ميكنيد؟
مرادي: ما به هيچ عنوان غرقشدن دستگاه حفاري مكانيزه را در اين پروژه تجربه نكرديم. در اين تونل به يك مقطعي رسيديم كه قبلاً هم پيشبيني كرده بوديم و بايستي از آن مقطع خيلي آهسته حركت كنيم كه به سلامت از آنجا عبور كنيم و الان درحال عبور هستيم و روزانه 7 متر حفاري ميكنيم و بعد از عبور از اين مقطع دوباره سرعت ميگيريم. بالاخره اين كار زيرزميني و حساس است و ما تجربۀ تونلهاي قبلي هم در كشور داريم كه ريزشي بودند و در حال حاضر طبق برنامه عمل ميكنيم.
فارس: نقش سرمايۀ خارجي از دهۀ 90 به بعد در تأمين مالي پروژههاي ما خصوصاً سدسازي و نيروگاه چقدر بوده است؟ آيا موردي داشتيم كه تامين مالي آن به كمك خارجيها صورت پذيرد؟
مرادي: بله 2 مورد سرمايهگذاري خارجي در دو سد چمشير كهگيلويه و بويراحمد و رودبار لرستان داشتيم كه از كشور چين بود. رودبار به اتمام رسيد و درحال بهرهبرداري است. چمشير هم سال آينده وارد مرحلۀ بهرهبرداري خواهد شد.