به گزارش جماران؛ جمعيت كشور ما به بيش از 80 ميليون نفر رسيده است و كارشناسان حوزه آب و محيط زيست از وقوع خشكسالي هاي مستمر در كشور خبر مي دهند.
در اين ميان طرح هاي مختلفي براي تامين منابع آبي براي مصرف شُرب مطرح شده و مطرح مي شود از جمله تامين آب از طريق «آب ژرف» و دستكاه هاي «آب شيرين كُن». از آنجا كه موضوع كم آبي، به يكي از مسائل و چالش هاي كشور تبديل شده است، قصد داريم با كارشناسان حوزه آب در مورد روش هاي مختلف تامين آب گفت و گو كنيم.
گفت و گوي پيش رو با دكتر مسعود مُرسلي درباره وضعيت آب مناطق مختلف كشور و هزينه هاي تامين آب شُرب از طريق دستگاه هاي آب شيرين كن است.
مسعود مرسلي در حوزه آب دكترا دارد و مشاور امور آب رئيس سازمان زمين شناسي كشور است. گفت و گوي ما را با اين كارشناس حوزه آب، با محوريت تامين آب از طريق تاسيسات آب شيرين كن مي خوانيد.
***
*در سال هاي اخير العلام شده كه مناطقي كه در عرض هاي جغرافيايي 30 تا 60 درجه قرار دارند درگير مشكل خشكالي ادامه دار خواهند شد و مناطقي خالي از سكنه خواهد شد. با توجه به اين كه ايران نسبت به خط استوا بين عرض هاي جغرافيايي 25 تا 39 درجه شمالي قرار دارد، آيا موضوع خشكسالي مي تواند بخش عمده اي از كشور ما را درگير كند؟
-نمي شود گفت دقيقا از اين طول و عرض به آن طرف دچار خشكسالي مي شود. صحبت هايي مطرح است ولي واقعا اثبات نشده. چيزي كه هست اين است كه نه فقط در ايران بلكه در كل دنيا، هم ارتفاعي مهاجرت داريم و هم به سمت شمال.
يعني هر چه زمان مي گذرد و در همه كشورها هم همين طور است. تقريبا به طور ميانگين مهاجرت به سمت شمال و به سمت ارتفاع وجود دارد.
در ايران با توجه به اين كه كم آبي و مشكلات ديگر وجود دارد اين وضع را داريم. نمي توانيم بگوييم بخالي از سكنه خواهد شد ولي شايد يك توزيع جمعيتي ناهمگون تري در سال هاي آتي داشته باشيم.
*الان به طور مشخص كدام مناطق ايران، از لحاظ كاهش برف و باران دچار مشكل جدي شده اند؟
-كوير مركزي ما يعني آن حوضه آبريز كوير مركزي كه شهرهايي مثل اصفهان، يزد و كرمان داخل آن هستند، الان مشكلات زيادي دارند.
به اضافه جنوب شرق كشورمان يعني سيستان و بلوچستان، بيش ترين مشكلات و بيش ترين كمبودها را دارند. طبيعي هم هست و مشكلات اين مناطق، خيلي بيش تر است.
*قسمت شمالي ايران يعني استان هاي مازندران و گيلان، ميزان بارش بيش از 600 ميلي متر در سال را دارد و از نظر شرايط آب و هوايي، مرطوب محسوب مي شود. چهار منطقهديگر يعني فراخشك، خشك، نيمه خشك و نيمه مرطوب هم در كشورمان داريم.
به غير از مناطق مرطوب ايران، وضعيت بقيه مناطق كشورمان چگونه است و مثلا شهرها و روستاهايي كه در حوزه رشته كوه زاگرس يا دامنه جنوبي رشته كوه البرز قرار دارند چه وضعي دارند؟
-درست است كه بارندگي ها در سال گذشته، يك مقدار كم شد ولي به طور كلي ايران از اول همين طور بوده است. در منطقه اي مثل تهران كه در دامنه جنوبي البرز، از اول هم بارندگي همين مقدار بوده است.
ميزان بارندگي آن در حد 220 يا 230 ميلي متر در سال بوده و همين هست و خواهد بود. يعني اين قضيه، مشكل جديدي نيست. اما جمعيت در اين نوع مناطق، زياد شده و مصرف آب افزايش پيدا كرده است. به همين دليل الان خودش را بيش تر، نشان مي دهد.
*شهرهايي كه در محدوده رشته كوه زاگرس هستند به خاطر بارندگي و برف زيادي كه دارند مشكل جدي از لحاظ تامين آب ندارند؟
-اين طور نيست كه مشكلي نخواهند داشت. همين الان در شمال كشور يعني در استان هاي گيلان و مازندران، در تامين آب شُرب مشكل داريم. مشكل خواهند داشت ولي مشكلات شان كمتر خواهد بود.
تقريبا بالاي 90 درصد مصرف آب ما مربوط به بخش كشاورزي است. حدود 6 يا 7 درصد براي شُرب است. مشكل اصلي ما مصرف آب بخش كشاورزي است ولي براي آب شُرب كه اصلي ترين مصرف است، حدود 300 شهر در كشور، دچار تنش آبي است و مشكلات جدي آبي براي فصل تابستان داريم.
*در ارتباط با مناطقي از استان هاي شمالي كشور كه از دستگاه هاي آب شيرين كُن استفاده مي كنند هيچ آب شيريني در آن مناطق وجود دارد؟
-در قسمت هاي شمالي كشور كه خيلي كم از آب شيرين كُن استفاده مي كنند. عمده آب شيرين كُن هاي ما در جنوب كشور هستند يعني در حاشيه خليج فارس و درياي عمان. در آنجا يك روالي است و كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس هم، همين كار را انجام مي دهند و از آب شيرين كُن استفاده مي كنند.
*در خصوص اين كه گفته شده عرض هاي جغرافيايي بين 30 تا 60 درجه كره زمين دچار مشكل خشكسالي مي شوند، به هر حال ايران دورتر از خط استوا قرار دارد. كشورهايي كه به خط استوا نزديك تر هستند و در عرض هاي جغرافيايي پايين تر از 30 درجه قرار دارند مشكل خاصي نخواهند داشت؟
-در محدود خط استوا، بارندگي زيادي وجود دارد. در كشورهاي آمريكاي لاتين كه در خط استوا هستند بارندگي به چند متر در سال مي رسد. در حالي كه ما در ايران، ساليانه 230 ميلي متر بارندگي داريم.
در عرض هاي جغرافيايي خيلي بالا كه مثلا حاشيه اروپا مي شود دوباره در آنجا بارندگي زياد است.
اما بين آنها كه باند كويري است و شامل شمال آفريقا و بخش هايي از خاورميانه مي شود، اين مناطق است كه مشكل دارد. در ايران از جنوب به سمت شمال، بارندگي به طور كلي بيش تر مي شود.
*كشورهايي مثل عربستان يا امارات از طريق دستگاه هاي آب شيرين كن، آب زيادي را شيرين مي كنند. در سال هاي اخير اعلام شده كه ميزان توليد آب شيرين ايران از طريق آب شيرين كُن 450 هزار متر مكعب در روز است.
اگر محاسبه كنيم و به فرض به هر فرد 100 ليتر يا 5 گالن 20 ليتري آب داده شود مي توان در شبانه روز به 5 ميليون و 500 هزار نفر يا تعداد 5 گالن 20 ليتري آب رساند. به چه علت ايران بر حوزه توسعه تاسيسات آب شيرين كن تاكيد نداشته است؟
-دليل اول اين است كه در ايران، گزينه هاي ديگري هست. بالاخره يك آب زيرزميني هست و رودخانه هايي وجود دارد. كشوري مثل امارات يا عربستان يا قطر كه اين كار را انجام مي دهند، گزينه ديگري ندارند. هر چند در ايران اين منابع، رو به افول هستند و كاهش پيدا مي كنند.
عامل بعدي، بحث هزينه ها است. به ازاي هر متر مكعب، تقريبا يك دلار هزينه آب شيرين كُن است. الان در ايران قيمت آب به ازاي هر متر مكعب حدود 300 تا 400 تومان بين مردم توزيع مي شود.
اگر قرار باشد ما يك دلار هزينه كنيم و 300 تومان يا 400 تومان بگيريم، خيلي هزينه بَر مي شود. كشورهايي جنوبي خليج فارس به خاطر نفتي كه دارند و دست و بال شان بازتر است، اين را به جان خريده اند و اين كار را انجام مي دهند.
*اين كه با كاميون هاي تانكر آب، الان آب را به مناطق بدون آب و دچار خشكسالي كشورمان منتقل مي كنند، آيا راه مناسبي است و ارزان تر از روش آب شيرين كن است؟
-خير. همه اينها راهكارهاي موقتي و يك جوري حل كردن موقت بحران است. اين كار، نه توجيه اقتصادي دارد، نه توجيه استراتژيك و نه توجيه اجتماعي. چرا كه هر مساله اي ممكن است اين آب رساني را قطع كند و آن وقت مشكلات جدي اجتماعي پيش بيايد.
ما مجبوريم به طور موقت اين طور آب برسانيم وگرنه اين كار، يك كار بسيار غلط و اشتباه است و هيچ توجيهي ندارد.
*كشوري مثل عراق در سال 2014 با شركت هيتاچي ژاپن يك قرارداد بست با ارزش 240 ميليون دلار كه آب خروجي رود فرات را شيرين كنند.
الان وضعيت تكنولوژي هاي حوزه آب شيرين كُن چگونه است و آيا با پيشرفت تكنولوژي، ارزان شدن استفاده از اين نوع تكنولوژي هاي محقق شده است؟
-با پيشرفت تكنولوژي، قيمت تمام شده آب شيرين كن، روز به روز پايين تر مي آيد. آن موقع كه نرخ دلار 2 هزار تومان بود قيمت تمام شده تقريبا 7 هزار تومان بود. يعني تقريبا 3 دلار براي هر متر مكعب بايد هزينه مي شد ولي الان كمتر از يك دلار است.
همين طور قيمت تمام شده در اينده، ارزان تر خواهد شد. چون روش ها و فناوري هاي جديدتر مي آيد و قيمت تمام شده را پايين مي آورند.
اما درباره آب شيرين كن، يك مطلب خيلي مهم را بايد در نظر بگيريم. آب شيرين كن براي ايران، فقط در همان محدوده هاي جنوبي و شمالي كشور، توجبه دارد. به دليل اين كه هزينه هاي انتقال اين آب زياد است.
ما اگر مي خواهيم براي اصفهان، كرمان و زاهدان آب ببريم، بايد آن را انتقال بدهيم. شايد دو يا سه برابر قيمت تمام شده شيرين كردن آب، هزينه انتقال آب خواهيم داشت. انتقال آب نياز به پمپاژ دارد.
*در آبان سال 1395 آقاي باستي معاون عمراني استانداري بوشهر، هزينه 45 ميليارد توماني را براي تهيه هر آب شيرين كن مطرح كرده بود. الان هر مجموعه تاسيساتي همين مقدار هزينه دارد يا احيانا خيلي بيش از آن رقم خواهد شد؟
-بستگي به اين دارد كه چه مقدار شوري آب را كاهش بدهيم. اگر در حد شُرب بخواهيم شوري آن را پايين بياوريم خيلي گران مي شود ولي يك وقت هست كه شوري آب را شديدا كاهش نمي دهيم و بعد با آب شيرين زيرزميني ادغام مي كنند و به داخل شبكه هاي آب مي فرستند. همچنين بايد ببينيم در چه حجمي مي خواهيم اين كار را انجام بدهيم.
*در زمينه انتقال آب، عربستان آب شيرين شده را از سواحل خود به شهر رياض انتقال مي دهد. رياض در ارتفاع 600 متري از سطح دريا قرار دارد. يزد در ارتفاع 1200 متري از سطح دريا قرار دارد و كرمان در ارتفاع 1700 متري.
در ارتفاع 1200 متري يا 1700 متري از سطح دريا قرار داشتن، چه مقدار هزينه براي انتقال آب ايجاد مي كند؟
-براي يزد و كرمان عددهايي كه محاسبه شده بالاي 10 هزار تومان در هر متر مكعب است. چون كه پمپاژ آب بايد بايد انجام شود و آن هم برق مي خواهد.
يك هزينه مربوط به ساخت خط لوله انتقال آب است. يك هزينه هم مربوط به هزينه هاي بهره برداري است. چون بايد برقي باشد كه آب را پمپاژ كند.
هزينه انتقال آب از دريا تا اصفهان، شايد به حدود 15 هزار تومان برسد. عددي كه براي انتقال آب به مشهد مطرح مي شود يعني از درياي عمان تا مشهد برود با توجه به فاصله و ارتفاع، بالاي 15 هزار تومان قيمت تمام شده هر متر مكعب آب است.
*اين كه برخي صنايع ايران پيشگام شده اند براي آب شيرين كردن از دريا، واقعا براي اين صنايع سودآور هست كه بخواهند كه اين هزينه 10 هزار تومان براي هر متر مكعب آب را تحمل كنند؟
-ما سه تا صنايع معدني بزرگ در كوير مركزي ايران داريم. يكي از آنها گُل گهر كرمان[آهن و فولاد] است. يكي ديگر چادرملو است و همچنين مس سرچشمه. اين سه شركت، يك كنسرسيوم تشكيل داده اند كه آب را از خليج فارس و حول و حوش بندرعباس براي خودشان بياورند.
قيمت هاي تمام شده هم بالاي 10 هزار تومان براي هر متر مكعب است. اين صنايع، به نوعي چاره ديگري ندارند. با توجه به نياز بالاي آب، توجيه پذير مي كند.
صنعت، هزينه هايي را كه براي تامين آب مي كند، جبران مي كند. براي مثال فولاد يا آهني كه توليد مي كند در نهايت قيمت تمام شده اش بالا مي رود و محصول خودشان را با قيمت بالاتر مي فروشند.
اما براي مصارف ديگر مثل شُرب و كشاورزي، تامين آب از اين طريق، توجيه ندارد. البته توجيه زيست محيطي آن بماند كه قابل بحث است.
*در سال هاي گذشته انتقال آب از خليج فارس مطرح بوده و مقامات مختلف، پيگيري اين موضوع هستند. درياي عمان به اقيانوس وصل است و شوري آب درياي عمان كمتر از خليج فارس است. چرا از ابتدا نرفته اند به سمت اين كه از درياي عمان استفاده كنند و شيرين كردن آب را در آنجا عملي كنند؟
-دو طرح بزرگ انتقال آب از دريا به ايران وجود دارد. يك طرح، همين طرح انتقال آب از خليج فارس به اين سه معدن در كوير مركزي ايران است. يك طرح هم معروف به طرح كريدور شرقي است كه قرار است آب از درياي عمان به استان هاي سيستان و بلوچستان، خراسان جنوبي و خراسان رضوي بيايد.
طرح كريدور شرقي قرار است سه استان شرقي را با آب شيرين كن و انتقال آب، تحت پوشش خود قرار بدهد. با اين حال خود آب شيرين كردن، مشكلات زيست محيطي خيلي زيادي دارد.
*آبي كه با اين مقدار هزينه شيرين مي شود و انتقال داده مي شود دولت بايد يارانه بدهد براي مصارف خانگي؟
-براي آب شُرب، دولت مجبور است كه يارانه بدهد. يكي از دلايلي كه خيلي مايل به اين كار نيست ولي بالاجبار دارد اين كار را انجام مي دهد اين است كه در آينده بايد يارانه بدهد.
البته همين الان هم دولت يارانه آب مي دهد. چون اگر هزينه تمام شده هر متر مكعب آب هزار تومان است، الان دولت آن را 400 تومان مي فروشد. چون هزينه شيرين كردن آب و انتقال آن، خيلي زياد است مجبور است يارانه هاي خيلي بيش تري بدهد. با اين حال مشتركين يعني مردم عادي، بايد قيمت خيلي بالاتري را پرداخت كنند.
*با توجه به اين كه مقدار شوري آب درياي عمان، كمتر از آب خليج فارس است و شيرين كردن آبي كه كمتر شور است هزينه كمتري دارد، چرا در ابتدا سراغ استفاده از آب خليج فارس رفته اند؟
-ما بايد هزينه انتقال آب را در نظر بگيريم. ما اگر بخواهيم آب را از خليج فارس به زاهدان و بيرجند ببريم قيمت تمام شده، دو برابر مي شود. بر اين اساس مجبوريم نزديك ترين منبع را انتخاب كنيم. درست است كه پايين بودن شوري مهم است ولي انتقال و هزينه هاي برق و هزينه هاي پمپاژ، خيلي مهمتر است.
*شهر كرمان از لحاظ جغرافيايي دقيقا در نواحي شمال تنگه هرمز قرار دارد و شهر يزد در شمال جزيره كيش در خليج فارس. اصفهان هم در شمال محدوده مياني خليج فارس قرار گرفته است.
-براي كرمان، يزد و اصفهان، تقريبا از همان تنگه هرمز مكان يابي شده كه آب انتقال پيدا كند.
*كشورهاي عربستان و امارات از آب خليج فارس براي شيرين كردن آن استفاده مي كنند. آب شيرين كردن، پساب و نمكي دارد كه دوباره بايد به دريا تزريق شود. آيا به خاطر استفاده مكرر از آب خليج فارس، اين كار باعث مي شود كه هزينه بالاتر برود؟
-آن شوري آب، بحث هاي زيست محيطي را پيش مي آورد ولي آن پساب را در جايي پايين تر خالي مي كنند.
*در حال حاضر آب خليج فارس شورتر از آب درياي عمان است. پسابي كه حاصل از آب شيرين كردن آب است و به آب خليج فارس اضافه مي شود، آيا همين كار هزينه بيش تري را براي شيرين كردن آب ايجاد مي كند؟
-من فكر نمي كنم خيلي تاثير بگذارد. شايد مثلا در حد 2 يا 3 درصد تاثيرگذار باشد. اين مساله اي نيست كه ما نگران هزينه آن باشيم.
*دقيقا محاسبه شده كه شيرين كردن و انتقال هر متر مكعب آب براي خراسان جنوبي و خراسان رضوي 15 هزار تومان هزينه دارد؟
-مراجع گوناگون از 7 هزار تومان مطرح كرده اند تا 30 هزار تومان. رقمي كه كارشناسي هست حدود 15 هزار تومان و يك مقدار بيش تر است. مثلا تا 17 هزار تومان، عددي است كه به نظر مي آيد درست باشد.
*در هفته هاي اخير بارندگي هاي زيادي را شاهد بوديم. آيا از لحاظ آب و هوايي و شرايط اقليمي، تغيير و تحولي رخ داده و اين بارندگي ها چشم انداز مثبت تري ايجاد كرد يا همچنان كشور ما از لحاظ كاهش بارندگي و تهديد خشك شدن، هنوز وجود دارد؟
-ما نبايد تصور كنيم كه اگر مثلا يك هفته يا دو هفته باران مي آيد ديگر مشكلات آب كمتر شده. وقتي در مقياس هاي بزرگتر نگاه كنيم، در نهايت ميانگين بارندگي ايران 240 ميلي متر در سال است. به طور كلي، يك مقدار روند بارشي، رو به كاهش است.
*در سال هاي اخير 450 هزار متر مكعب در شبانه روز آب شيرين مي شده و اگر فرض كنيم به هر نفر 100 ليتر برسد به 5 ميليون نفر آب مي رسيده. مصوب شده در انتهاي برنامه ششم توسعه، مقدار شيرين كردن آب بايد به يك ميليون متر مكعب در شبانه روز برسد.
سال پاياني برنامه ششم توسعه، سال 1400 است. فرضا با مبناي هر 100 ليتر براي هر فرد و با آن هدف برنامه ششم توسعه، آيا فقط 10 ميليون نفر از جمعيت كشور ما درگير مشكل كم آبي است؟
-خير. جمعيتي كه درگير اين مشكل است خيلي بالاتر از اين رقم است. شايد نيمي از كشور ما اين مشكل را دارد.
*به اعتقاد شما بايد به اجراي پروژه هاي آب شيرين كردن توجه جدي تري شود و بيش از يك ميليون ليتر در شبانه روز آب شيرين شود؟
-بله. در بحث آب شيرين كن، كشور ما يك مقدار دير راه افتاد. حتما و حتما بايد در سال هاي آينده، در اين زمينه سرعت خودمان را زياد كنيم. البته در دو، سه سال گذشته، خيلي سرعت ما زياد شده ولي باز كم است و خيلي عقب هستيم. اما اين كارها زمان بَر و بودجه بَر است.
*گفته شده بود شيرين كردن آب براي مناطقي مثل شهرهاي جنوبي استان فارس، صرفه اقتصادي دارد و نه بالاتر.
-بله. بخش هاي شمالي تر در ارتفاعات هستند و وارد پهنه زاگرس مي شود. هر چه به مناطق شمالي تر كشور برويم، توجيه پذيري انتقال آب پايين مي آيد و هزينه هاي خيلي زيادتر مي شود.
نيمي از كشور به منابع جديد آبي دارند. اين منابع جديد مي تواند چيزهاي مختلفي باشد. يكي از آنها آب شيرين كن است.
*در سال 1395 گفته شده مقدار 450 هزار متر مكعب در شبانه روز آب شيرين مي شود. هدفگذاري هم شده كه به يك ميليون ليتر در شبانه روز برسد. اين كه نيمي از جمعيت كشور مي گوييد در واقع چند ده ميليون به افراد نيازمند اضافه مي شود.
اين منابع جديد كه شما مي گوييد آيا واردات آب شيرين را هم در نظر داريد؟
-من شخصا با واردات آب موافق نيستم. منابع جديد، بحث هايي مثل الگوي مصرف است. ما الان 92 درصد آب كشور را در بخش كشاورزي مصرف مي كنيم.
ما اگر 10 درصد كشاورزي را تغيير آبياري بدهيم و از آبياري قطره اي استفاده كنيم مي توانيم آن 10 درصد آب را آزاد كنيم. از اين آب آزاد شده مي توانيم به عنوان آب شُرب استفاده كنيم يعني به نوعي تغيير كاربري آب.
*پس شما احتمالا به موثر بودن تصفيه فاضلاب هم اعتقاد داريد و اين كه پساب تصفيه شده براي كشاورزي مجددا استفاده شود؟
-بحث پساب و تصفيه كردن پساب و انتقال آن براي كشاورزي و آب شيرين و خوبي كه به طور مستقيم در بخش كشاورزي استفاده مي شد، براي مصرف شُرب بياوريم. جا به جا كردن و تغيير كاربري آب، خودش به عنوان يك منبع آب جديد مورد توجه باشد.
شايد خيلي از شهرهاي جنوبي ايران، پتانسيل آب شيزين كن را دارند ولي اين به آن معنا نيست كه آنها نبايد تغيير كاربري بدهند و دنبال اصلاح الگوي مصرف نباشند. آنها هم بايد الگوي مصرف را اصلاح كنند ولي آنها شانسي دارند و پتانسيلي به اسم آب شيرين كن براي آنها وجود دارد.