پايگاه خبري تحليلي انتخاب (Entekhab.ir) :
بررسي نسبت هزينه‌هاي تفريح و سرگرمي به هزينه كل در سبد مصرفي خانوار‌هاي شهري نشان مي‌دهد طي سال‌هاي گذشته هزينه‌هاي تفريح و سرگرمي با كاهش قابل توجهي روبه رو بوده، به طوري كه سهم هزينه‌هاي مربوط به تفريح و سفر از ۰.۷۱ درصد سال ۱۳۹۰ به ۰.۳۸ درصد در سال ۱۴۰۰ رسيده است.
به گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس، براساس توصيه سازمان جهاني گردشگري، اولين قدم براي برون رفت صنعت گردشگري بعد از بحران كرونا، توسعه و حمايت از گردشگري داخلي در كشور‌ها است. حال با پشت سر گذاشتن سال ۱۴۰۰، به عنوان يكي از بحراني‌ترين سال‌ها براي گردشگري ايران و جهان، تدابير جدي متوليان امر در جبران ركود و بهره مندي اقشار جامعه از سفر و مزاياي گردشگري داخلي ضروري به نظر مي‌رسد.
انتقاد نسبت به غفلت مركز آمار و وزارت گردشگري
طي سال‌هاي گذشته ارائه نظام آماري گردشگري ازسوي وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي مورد غفلت قرار گرفته است. مركز آمار ايران نيز بعد از پايان دوران بيماري كرونا، آمار رسمي از داده‌هاي گردشگري ارائه نكرده است.
گردشگران داخلي ايران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۹۳ هزار و ۸۹۴ ميليارد تومان هزينه كرده بودند كه اين رقم نسبت به سال قبل از آن با افت ۷.۳۹ درصدي مواجه بوده است. دليل اين افت نيز اوج گيري بيماري كرونا در آن سال است. بعد از سال ۲۰۲۰ گردشگري داخلي روند رو به رشدي را طي كرد، به طوري كه در سال ۲۰۲۱ هزينه كرد گردشگران داخلي ايران ۹. ۴۸ درصد رشد داشته و به ۱۳۹ هزار و ۷۷۲ ميليارد تومان رسيده است. درحالي كه براساس آمارها، چشم انداز هزينه‌هاي گردشگري داخلي در سراسر دنيا روند رو به رشدي را نشان مي‌دهد، ايران نيز تحت تأثير روند جهاني قرار دارد.
۷۰ درصد خانوار‌هاي ايراني سال ۱۴۰۰ سفر نرفتند
براساس نتايج آمارگيري از گردشگران ملي مركز ملي آمار ايران در سال ۱۴۰۰، از جامعه ۲۶ ميليون و ۳۰۲ هزارنفري خانوار كشور، حدود ۷۰ درصد از آنان در سال ۱۴۰۰ سفر نرفته و تنها هفت ميليون و ۷۸۸ هزار خانوار معادل ۳۰ درصد خانوار‌هاي كشور در اين سال به سفر رفته اند.
از سوي ديگر، نگاهي به تعداد سفر‌هاي بومي اعضاي خانوار برحسب سفر با اقامت شبانه يا بدون اقامت شبانه نيز نشان مي‌دهد، در سال ۱۴۰۰، حدود ۴۲ درصد سفر‌ها با اقامت شبانه و ۵۸ درصد بدون اقامت شبانه بوده كه البته درصد خانوار‌هاي سفر رفته در طول سال ۱۴۰۰ از بهار ۱۳۹۸ كمتر است.
روند سفر ايرانيان نشان مي‌دهد همزمان با افزايش جمعيت، ميزان سفر‌ها نيز با افزايش نسبي همراه بوده است كه با شيوع كرونا اين روند متوقف شد، اما با بررسي آمار سفر‌هاي نوروزي در سال ۱۴۰۲ مشاهده مي‌شود سفر‌ها روند افزايشي نسبت به دوران كرونا به دست آورده است؛ به طوري كه طبق گزارش دبير ستاد مركزي هماهنگي خدمات سفر در سال ۱۴۰۲ از ۲۵ اسفندماه سال ۱۴۰۱ تا ۱۵ فروردين ماه سال ۱۴۰۲، در مجموع ۱.۵۷ ميليون نفر شب اقامت ثبت شده كه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۷ درصد رشد داشته است.
بين سال‌هاي ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ در كل از نظر كميت، به جز ايام محدوديت‌هاي بيماري كرونا، گردشگري داخلي در ايران رو به افزايش بوده كه بر مبناي داده‌هاي موجود، سرانه سفر‌هاي خانوارها چند برابر شده است. با اين حال افزايش كميت سفر را نمي‌توان نشانه موفقيت يا بهبود شرايط دانست. متوسط هزينه‌هاي غيرخوراكي خانوار ايراني شهري از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۹ روند صعودي را طي كرده، اما شتاب رشد هزينه‌هاي فراغتي، شامل تفريح و سرگرمي، هتل، مسافرخانه، مسافرت‌هاي دسته جمعي، كمتر بوده است. به عبارتي نسبت هزينه‌هاي فراغتي به هزينه‌هاي غيرخوراكي ساليانه خانوار با كاهش روبه رو بوده و سبد فراغتي خانوار با تغيير معناداري روبه رو شده است.
براساس گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس، از سوي ديگر بررسي هزينه‌هاي اختصاص يافته به تفريحات و سرگرمي نسبت به هزينه‌هاي هتل، مسافرت‌هاي جمعي، رستوران و مراكز اقامتي نشان از كاهش هزينه‌هاي سفر به دليل گران بودن استفاده از امكانات خواب و خوراك در اقامتگاه است. به عبارتي با توجه به مشكلات اقتصادي و اولويت بندي‌هاي موجود در سبد خانوار جامعه ايراني، هزينه فراغت جزء گزينه‌هايي است كه با تشديد چالش‌هاي اقتصادي زودتر از ديگر موارد كاهش پيدا مي‌كند.
هزينه تفريحات دهك دهم، ۴۰ برابر دهك اول
همچنين شواهد نشان مي‌دهد كه وضعيت هزينه‌ها در دهك‌هاي مختلف متفاوت است. خانوار روستايي و دهك‌هاي ضعيف‌تر تحت تأثير بيشتر فشار اقتصادي طي سال‌هاي اخير سهم كمتري از هزينه سبد خانوار را به تفريحات و سفر اختصاص داده اند. بهترين توصيف براي وضعيت موجود را مي‌توان در ۸. ۳۹ برابر بودن هزينه‌هاي تفريحات دهك دهم نسبت به دهك اول يافت.
توزيع نابرابر سفر براي خانوارها
افزايش سرانه گردشگري داخلي بيشتر به خانوار‌هايي تعلق گرفته كه قبلا هم به سفر رفته اند، لذا سازوكار‌هاي توزيع سفر براي خانوارها به گونه‌اي صورت نگرفته است كه در دسترس همگان قرار گيرد. اين درحالي است كه از ميان آمار كلي اقامت در بازه ۲۵ فروردين ماه سال ۱۴۰۱ الي ۱۵ فروردين ماه ۱۴۰۲، رقمي بالغ بر ۱۱ ميليون و ۶۰۰ هزار شب اقامت، در مراكز اقامتي رسمي ثبت شده، كه رشدي را نسبت سال گذشته نشان نمي‌دهد. همچنين ميانگين ضريب اشغال اقامتگاه‌هاي رسمي در تعطيلات نوروز نيز حدود ۶۶ درصد بوده كه به دليل شرايط اقتصادي و فقدان برنامه به منظور افزايش سطح اشغال اقامتگاه‌ها رشد سفر‌هاي غيرسازماندهي مشاهده شده است، با اين شرايط سفر‌هاي غيرسازماندهي كمكي به بهبود وضعيت اقتصاد صنعت گردشگري نمي‌كند.
هشدار نسبت به كاهش سفر و تفريح و حذف آن از سبد هزينه‌اي خانوارها
كاهش سفر و تفريح و حذف آن از سبد هزينه‌اي خانوارها مي‌تواند تبعات اقتصادي براي مراكز جاذبه گردشگري و تبعات اجتماعي و رواني براي خانوارها و جامعه داشته باشد؛ چرا كه خانوارها به ميزاني كه هزينه‌هاي سفر خود را كاهش مي‌دهند، سهم قابل توجهي از نشاط خود را نيز از دست خواهند داد.
تنها ۲۳ درصد از سفر‌ها با وسايل نقليه عمومي است
حدود ۷۷ درصد از مسافران در سفر‌هاي خود از وسايل نقليه شخصي استفاده مي‌كنند، ۶۸ درصد از وسيله نقليه متعلق به خود به علاوه ۹ درصد وسيله نقليه شخصي متعلق به ديگران است و تنها ۲۳ درصد از سفر‌هاي مسافران توسط وسايل حمل ونقل عمومي است.
سهم ناچيز سفر‌هاي با هواپيما و قطار در گردشگري
البته اين موضوع در حوزه‌هاي حمل ونقل عمومي هم داراي توازن نيست، چنان كه سواري‌هاي كرايه ۷. ۱۴ درصد، اتوبوس و ميني بوس ۲.۴ درصد، هواپيما و قطار نيز سهم ۸.۰ و ۵.۰ درصدي دارند.
اين درحالي است كه موقعيت سرزميني كشور و ظرفيت‌هاي حمل ونقلي داخلي و بين المللي در جابه جايي مسافر و كالا ويژگي‌هاي برجسته‌اي دارد، ازاين رو توجه جدي به بخش‌هاي جاده اي، اتوبوس و سواري‌هاي عمومي، و حمل ونقل ريلي و ناوگان هوايي ضروري به نظر مي‌رسد. در شرايطي كه به حوزه حمل ونقل عمومي متناسب با نياز توجه نشده و از جنبه ديگر به دليل انعطاف پذيري استفاده از خودرو شخصي در طول سفر و بهره مندي از جاذبه‌هاي مسير و مقاصد مياني سبب شده نحوه استفاده مردم از وسايل حمل ونقلي نيز تغيير كند. در اين شرايط آمارها، حكايت از استفاده عمده افراد از وسايل نقليه شخصي است.
سال ۱۴۰۱، فقط نيمي از هواپيما‌ها عملياتي بودند
به دليل افزايش قيمت‌هاي بليت هواپيما نسبت به درآمد خانوار ايراني، خصوصا در سال ۱۴۰۲، بسياري از اقشار از حمل و نقل هوايي بي بهره هستند. همچنين تعداد ناوگان ثبت شده كشور در سال ۱۴۰۱ معادل ۳۴۴ عدد بوده كه به گفته رئيس سازمان هواپيمايي كشور از ميان آنها، فقط حدود ۱۷۳ فروند عملياتي هستند.
هشدار نسبت به تعطيلي هواپيما‌هاي مسافربري در صورت نبود صرفه اقتصادي
در مجموع دسترس پذيري سفر اقشار جامعه نيازمند تدابير حمايتي از سمت عرضه و تقاضاكننده است. فعالان اقتصادي و سرمايه گذاران در بخش حمل و نقل مانند ساير بخش‌ها و بنگاه‌هاي اقتصادي برمبناي هزينه و فايده پايدار فعاليت مي‌كنند. درصورتي كه توجيه اقتصادي در اين باره وجود نداشته باشد، اين بخش در معرض تعطيلي قرار خواهد گرفت؛ لذا اين حوزه نيازمند برنامه ريزي جهت افزايش جذابيت حضور بخش خصوصي و افزايش بهره وري و ضريب اشــغال در مقاطع غيراوج سفر با ساز و كار مبتني بر مشاركت بخش خصوصي است.
در طي دهه گذشته، به جز ايام محدوديت‌هاي كرونا، همواره تعداد سفر‌هاي داخلي داراي تغييرات محسوسي بوده است. اين تغييرات مثبت موجب افزايش تعداد سفر‌هاي داخلي شده، اما با پيامد‌هاي منفي نيز همراه بوده است. براي مثال با هجوم يكباره گردشگران و اشباع ظرفيت‌هاي خدماتي، گردشگران از خدمات با كيفيت محروم مي‌شوند و در انتخاب دوباره همان مقصد دچار ترديد خواهند شد. يا ايجاد شوك‌هاي حمل و نقل به استان‌ها، خصوصا استان‌هاي شمالي، و توقف روند معمول استفاده از خدمات شهري موجب ازدحام و كاهش كيفيت زندگي ساكنين محلي و گردشگران شده است. درحالي كه تمايل خانوار به استفاده از حمل ونقل عمومي، به نسبت وسايل شخصي، بسيار پايين است. در بسياري از زمان‌هاي سال با شروع تعطيلات عدم پاسخگويي زيرساخت حمل و نقل كشور به نياز‌هاي سفر خانوار مشاهده مي‌شود. در واقع زيرساخت‌هاي فعلي حمل و نقل كشور پاسخگوي انتظارات و تقاضاي انباشته گردشگري نبوده است.
با بررسي بهار سال‌هاي ۱۳۹۲ و ۱۴۰۰، استان‌هاي خراسان رضوي، مازندران، تهران، گيلان، فارس و اصفهان در صدر استان‌هاي گردشگري ايران با اقامت شبانه بوده و تقريبا سهم حدود ۵۰ درصدي از كل سفر‌هاي داخلي را داشته‌اند.
در مقابل خراساني شمالي، ايلام، سمنان، چهار محال بختياري و يزد از نظر تعداد سفر‌هاي انجام شده با اقامت شبانه در بهار سال ۱۳۹۲ در رده پايين آمار قرارد دارند و تقريبا سهم ۱۰ درصدي از كل سفر‌هاي داخلي با اقامت شبانه را به خود اختصاص دادند، البته در بازه زماني سال‌هاي ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ سهم بسياري از استان‌ها در جذب گردشگران تغيير كرده، به طوري كه استان‌هاي بوشهر، كهگيلويه و بويراحمد، ايلام، خراسان جنوبي و سمنان جايگزين استان‌هاي ديگر در رديف پايين سفر‌هاي داخلي با اقامت شبانه را در سال ۱۴۰۰ شدند و تغييراتي در سهم ميزان اقامت شبانه استان‌هاي مياني نمودار رخ داده است.
۷۶ درصد خانوار‌هاي فاقد خودروي شخصي، از سفر محروم شده‌اند
در سال ۱۴۰۰ از مجموع حدودا ۲۶ ميليون و ۳۸۴ هزار خانوار ايراني، ۲۲۱,۷۸۸,۷ خانوار سفر رفته اند و از خانوار‌هاي فاقد خودروي شخصي صرفا ۲۴ درصد فرصت تجربه سفر را داشته اند؛ بنابراين ۷۶ درصد از خانوار‌هايي كه فاقد خودروي شخصي بوده اند، از خدمات سفر نيز محروم شده اند.
۲۴ ميليون دستگاه خودرو در اختيار ۲۷ ميليون خانوار قرار دارد
اين درحالي است كه نزديك به ۵۰ درصد خانوار‌هاي ايراني فاقد خودروي شخصي هستند و حدود ۲۴ ميليون دستگاه خودرو در اختيار ۲۷ ميليون خانوار قرار دارد. اين وضعيت مؤيد نابرابري در توزيع خودرو در ميان دهك‌هاي مختلف جامعه و اثرپذيري شاخص دسترس پذيري گردشگري از دسترس پذيري خودروي شخصي است.
سرپرستان با مشاغل غيردولتي يا كارفرما بيشترين ميانگين هزينه كرد را در سفر دارند
در بخش ديگري از اين گزارش آمده: متغير‌هاي ميزان درآمد، سن و تحصيلات سرپرست خانوار، با ميزان هزينه كرد به ازاي هر نفر هر شب در سفر، داراي همبستگي مثبت است. سرپرست خانوار با مشاغل غيردولتي يا كارفرما نيز بيشترين ميانگين هزينه كرد را در سفر دارند. در اين بين كاركنان بخش‌هاي دولتي و عمومي نيز به دليل امكان اقامت در تأسيسات دستگاه‌هاي مرتبط، فرصت بالاتري در بهره مندي از گردشگري داخلي را دارا هستند.
تنها ۱۸ درصد مستاجران سفر رفته اند
نگاهي به سفر‌ها از زاويه مالكيت محل سكونت خانواده‌هايي كه در سال ۱۴۰۰ سفر داشته اند، نشان مي‌دهد با تقسيم بندي محل زندگي افراد به سه دسته شخصي، استيجاري و ساير (سازماني)، ۸۲ درصد از سفر‌ها توسط خانوار‌هايي با محل سكونت شخصي يا سازماني صورت گرفته و تنها ۱۸ درصد از مسافران افراد مستأجر بوده اند؛ بنابراين دارا بودن محل سكونت به عنوان يكي از شاخص‌هاي تمكن مالي خانوار، سهم خود در دسترس پذيري خانوارها به گردشگري داخلي را نشان مي‌دهد. درمجموع اين يافته‌ها نشان مي‌دهد كه بخش‌هاي كارگري، دهك‌هاي كمتر برخوردار و محروم جامعه نيازمند توجه بيشتر سياستگذاران براي تسهيل گري دسترس پذيري به گردشگري داخلي هستند.
دسترسي به سفر براي اقشار كم برخوردار سال به سال كمتر مي‌شود
درحاليكه گردشگري حق تمام اقشار جامعه است، شواهد نشان مي‌دهد كه دسترس پذيري به آن براي اقشار كم برخوردار سال به سال كمتر مي‌شود. براساس آمار و بررسي‌هاي موجود، با وجود اينكه مراكز اقامتي ســطح بالا، به دليل بهره مندي خانوار برخوردار و گردشگران خارجي، ضريب اشغال نسبتا مساعدي داشتند، مراكز اقامتي متوسط و پايين، ضريب اشغال نزولي داشتند. با اين وجود، مجموع اقامت در هتل‌هاي كشور در تعطيلات توروز سال ۱۴۰۲، نسبت به نوروز سال ۱۴۰۱ با كاهش ۱۳ درصدي مواجه بوده است. اين در حالي است كه سهم ارائه خدمات به خانوار‌هاي ايراني در فضا‌هاي خدماتي كوچك تر، از جمله اقامتگاه‌هاي بوم گردي يا خانه مسافرها، در كشور نسبت به هتل‌ها بيشتر است. برنامه ريزي جهت به كارگيري ظرفيت كامل هتل‌هاي سطح متوسط و پايين از يكسو و استفاده از ظرفيت‌هاي اقامتگاه‌هاي بوم گردي به منظور بهره برداري دهك‌هاي پايين و متوسط، امري ضروري است.
هزينه تامين غذا و مكان در ۱۴۰۲، رشدي ۱۱۳ درصدي داشت
براساس گزارش هزينه و درآمد خانوار كل كشور مركز ملي آمار، در سال ۱۴۰۲ هزينه تمام شده يا بهاي توليد و ارائه خدمات تأمين مكان و غذا در يك سال منتهي به بهار سال ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۱۱۳ درصد رشد داشته است. اين ميزان رشد قيمت تمام شده بخش خدمات اثر مستقيم بر قيمت مصرف كننده خدمات ازجمله بالارفتن هزينه‌هاي سفر دارد و عملا باعث شده تا بسياري از خانوار‌هاي دهك‌هاي پايين جامعه از رفتن به سفر محروم شوند.
تغيير الگوي سفر و يا محروميت از آن در دهك‌هاي برخوردار
در تابستان سال ۱۴۰۲ با افزايش قيمت بليت هواپيما و كمياب شدن آن، فشار هزينه‌هاي سفر براي خانوار دهك‌هاي متوسط و بالا هم بيشتر شده كه اين امر سبب مي‌شود بخش گردشگري و خدماتي كشور دچار آسيب‌هاي جدي شوند و بسياري از دهك‌هاي برخوردار نيز ناچار به تغيير الگوي سفر و يا محروميت از آن شوند. بررسي نسبت هزينه‌هاي تفريح و سرگرمي به هزينه كل در سبد مصرفي خانوار‌هاي شهري نشان مي‌دهد طي سال‌هاي ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ اين نسبت با كاهش قابل توجهي روبه رو بوده است. در اين شرايط گردشگري داخلي تحت تأثير روند منفي هزينه‌هاي تفريح و سرگرمي قرار گرفته، به طوري كه سهم هزينه‌هاي مربوط به تفريح و سفر از ۷۱.۰ درصد سال ۱۳۹۰ به ۳۴.۰ در سال ۱۳۹۹ و به ۳۸.۰ در سال ۱۴۰۰ رسيده است.
۶۵ درصد از سفر‌هاي با اقامت شبانه، با نيت ديدار دوستان و آشنايان انجام گرفته
بررسي سفر‌هايي سال ۱۴۰۰ با اقامت شبانه نشان مي‌دهد ۶۵ درصد از سفر‌هاي با اقامت شبانه، با نيت ديدار دوستان و آشنايان انجام گرفته و به تبع هزينه‌اي بابت اقامت در منزل دوستان و بستگان پرداخت نشده است. ۷۶ درصد اقامت در سفر‌هاي با اقامت شبانه فارغ از نيت خانوارها از سفر، خانه بستگان و آشنايان بوده كه سهم غالب را در ميان انواع ديگر اقامت دارد. به طوري كه در رتبه‌هاي بعدي ويلا و آپارتمان شخصي با ۱۲ درصد، ويلا و آپارتمان اجاره‌اي با ۶، اقامتگاه عمومي ۳ درصد و اقامتگاه‌هاي سازماني و چادر و كمپ هركدام با سهم ۱ درصدي حضور دارند. درواقع بخشي از آمار منتسب به اقامت در خانه بستگان و آشنايان ناشي از مسائل فرهنگي خانوار ايراني است. شرايط موجود اگرچه موجب استحكام روابط خانوادگي شده و امري پسنديده به حساب آيد، اما مؤيد دسترس پذيري ضعيف خانوارها به اقامتگاه‌ها و الزام به كاهش هزينه هاست.
خانوار‌هاي استان‌هاي مركزي نسبت به ساير استان‌ها به خدمات گردشگري دسترسي بيشتري دارند
با كاهش قدرت خريد خانوارها، همچنان خانوار‌هاي استان‌هاي مركزي نسبت به ساير استان‌ها به خدمات گردشگري دسترسي بيشتري دارند. اين موضوع به دليل وجود زيرساخت‌هاي بهتر گردشگري در استان‌هاي مركز كشور رخ داده است؛ لذا توسعه زيرساخت‌هاي استاني در دسترس پذير كردن منطقه‌اي خانوارها به گردشگري داخلي اثر زيادي دارد.
گفتني است اين گزارش به بررسي وضعيت سالمندان، معلولان نيز پرداخته است.
احتمال افزايش سفر‌هاي داخلي به دليل گراني ارز‌هاي خارجي
سفر‌هاي ايرانيان، كوتاه‌تر و كم هزينه‌تر مي‌شود
در بخش ديگري از اين گزارش آمده:، چون سفر به بخشي از سبك نوين زندگي ايرانيان تبديل شده، شرايط اقتصادي ركود تورمي حاكم بر جامعه بيشتر از آنچه اصل سفر را دستخوش تغيير كند، ساختار سفر را تحت تأثير قرار داده است. يعني سفر‌هاي داخلي ايرانيان را به سفر‌هاي درون استاني با دوره اقامت كوتاه‌تر و كم هزينه‌تر تبديل كرده است. همچنين پيش بيني مي‌شود به دليل ناترازي ارز‌هاي بين المللي در برابر ريال، بخشي از سفر‌هاي برون مرزي ايرانيان به سفر‌هاي داخلي تبديل شود و اين ملاحظه مي‌تواند سهم سفر‌هاي داخلي را افزايش دهد.
