به دنبال نگرانی های ناشی از افزایش قیمت نفت و بنزین، آلودگی های محیط زیست و هوا، تغییرات اقلیمی و بروز بیماری های مختلف، هم اکنون تلاشی جهانی برای بازگشت به پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی در جهان اشاعه یافته است، به طوری که استفاده از خودرو در بسیاری نقاط جهان رو به کاهش است.

به دنبال نگرانی های ناشی از افزایش قیمت نفت و بنزین، آلودگی های محیط زیست و هوا، تغییرات اقلیمی و بروز بیماری های مختلف، هم اکنون تلاشی جهانی برای بازگشت به پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی در جهان اشاعه یافته است، به طوری که استفاده از خودرو در بسیاری نقاط جهان رو به کاهش است. در دوره پس از جنگ های جهانی، استفاده از حمل و نقل عمومی، پیاده روی و دوچرخه سواری به دلیل حرکت شهرها به سوی عصر ماشین رو به کاهش گذاشت. اما در دهه گذشته، در نقاط مختلف جهان، این مساله جهتی مخالف را در پیش گرفته است. بعنوان مثال:
استفاده از حمل و نقل عمومی در ایالات متحده امریکا در سالهای اخیر بهصورتی قابل ملاحظه رشد کرده است، بهنحوی که امروز استفاده از خودرو در این کشور درحال کاهش است.
درحال حاضر بیش از ۴۰۰ سامانه حمل و نقل ریلی سبک در سراسر جهان مشغول به کار است. بسیاری از آن ها تازه ساخته شده اند، تعداد ۶۰ سامانه دیگر درحال ساخت بوده و ۲۰۰ سیستم نیز دردست طراحی هستند.
بسیاری از شهرها درحال سرمایه گذاری در سامانه های مترو و اتوبوسرانی هستند.
درشهرهایی مانند Brisbane, Australia، برای حمل و نقل عمومی، پیاده روی و دوچرخه سواری، مسیرها و پل هایی خاص ساخته شده اند (اتوموبیل ممنوع). در شهرهایی مانند سنگاپور، لندن و استکهلم سامانه تعرفه ورود به محدوده های پرترافیک بکار گرفته شده است. در برخی شهرها مانند سئول بزرگراه های درون شهری را ازبین برده اند. در دیگر شهرها مانند کپنهاک اهدافی چون " ۵۰درصد سفرهای شهری به محل کار با دوچرخه " دنبال میشود. (این رقم درحال حاضر به ۴۰درصد رسیده است.)
این روند نشان دهنده دغدغه ای فزاینده در سطح جهان برای سالم سازی و قابل زندگی کردن شهرها است. در سالهای اخیر این مساله، با توجه به افزایش بیماریها (بخصوص چاقی مفرط ناشی از عدم تحرک) و خطرهای ناشی از تغییرات اقلیمی و مشکلات ناشی از سوختن مواد هیدروکربنی در جهان بسیار نگران کننده شده است. بخصوص، آمار در مورد تغییرات اقلیمی نشان میدهد که اگر خواستار جلوگیری از تغییرات قابل توجه اقلیم و عواقب آن (مانند: افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس ها، تخریب اکوسیستمها و انقراض گونههای جانوران و تغییرات بیشتر و اساسی در الگوهای بارش و دما) هستیم، حداکثر چند دهه فرصت داریم تا میزان تولید گازهای گلخانه ای را به مقدار قابل توجه کاهش دهیم.
به علاوه، سیستم های حمل و نقل امروز به شدت وابسته به نفت هستند، آمار نشان می دهد که میزان تولید جهانی نفت از سال ۲۰۰۵ ثابت و به احتمال زیاد در آینده رو به کاهش خواهد داشت. این موضوع درآینده می تواند سبب عواقب ناگوار اقتصادی بیشترگردد. این امر برای شهرهایی که به اتوموبیل وابستگی بیشتری دارند، بیشتر محسوس خواهدبود.
چنین مسائلی، ارتقای سطح حمل و نقل ریلی را در شهرها بیش از پیش ضروری میسازد. همان طور که ذکر شد، هم اکنون در سراسر جهان سیستمهای مختلف حمل و نقل عمومیمانند قطار سبک/سنگین، BRT و... در دست ساخت و طراحی میباشند. اما سوال این است که پس از اثبات نیاز به راه حلی برای مشکلاتی چون آنچه در فوق به آن اشاره گردید، یک برنامه بلندمدت حمل و نقل عمومی، بعنوان پاسخ به این نیاز، چگونه طراحی و در نهایت اجرا میگردد.
با مطالعه چگونگی طراحی سیستمهای مختلف ریلی در شهرهای گوناگون، مراحل طراحی که بهصورت مشترک در همه طرحها مورد استفاده قرار می گیرد به شرح زیر میباشد:
۱) شناسایی و تعیین اهداف و استراتژی های طرح برای یک زمان مشخص
به طور کلی باید مشخص شود که طرح به چه منظور و برای دستیابی به چه هدفی انجام میشود. بهعنوان نمونه هدف از ارتقای وضعیت حمل و نقل عمومی، کاهش استفاده از اتوموبیل، کاهش آلودگی هوا ناشی از مصرف بیش از اندازه سوختهای فسیلی، کاهش تولید گازهای گلخانهای، کاهش ترافیک و... است. البته دستیابی به این اهداف مسلماً در مدت زمانی کوتاه امکان پذیر نخواهد بود، بنابراین با توجه به امکانات و توان موجود و پیش بینی های واقع بینانه برای آینده، مدت زمانی که انجام طرح مذکور در طی آن پاسخگوی نیازها و اهداف تعیین شده خواهد بود، مشخص می گردد. به عبارت دیگر افق طرح (مثلاً سال ۱۴۱۰ شمسی)، تعیین و از این پس کلیه پیشبینیها و ملاحظات برای این سال درنظر گرفته می شود.
۲) بهینه سازی زیرساخت های موجود
لازم است ابتدا وضعیت موجود زیرساخت ها بررسی شود، ویژگیهای مثبت و کاستیهای آن شناخته شود و راهکارهای بهینهسازی آن در طرح مدنظر قرار گیرد. این مساله از دوباره کاری و صرف وقت و هزینه مضاعف جلوگیری میکند.
۳) طراحی شبکه موردنیاز آینده
این سامانه حمل و نقل مورد نظر باید طوری طراحی شود که مشکلات و نقایص شبکه موجود را پوشش داده، نیازهای آینده را نیز برآورده کند. البته با توجه به خصوصیات و نیازهای هر طرح، لازم است روش مناسب انجام آن انتخاب شده، از جمعآوری اطلاعات، آنالیزها و بررسیهای لازم چندین گزینه پیشنهاد گردد.
۴) انتخاب بهترین گزینه برای شبکه حمل و نقل ریلی
شهرهای بزرگ نیازمند شبکهای مختلط از انواع سیستمهای حمل و نقل هستند. در نهایت شبکه ای باید انتخاب شود درعین حال که پاسخگوی نیازهای طرح است، از نظر اقتصادی نیز توجیه پذیر باشد. بدین صورت با توجه به کلیه شرایط طرح و با استفاده از روش های مناسب بهترین گزینه انتخاب میشود.
۵) تدقیق گزینه نهایی
درنهایت گزینه انتخابی با جزئیات کامل طراحی شده، پس از تصویب نهایی، بهمنظور زمانبندی و اجرا در اختیار نهادهای ذیصلاح قرار میگیرد.
دراینجا به منظور روشنتر شدن موارد فوق و ارائه مثالی عملی از چگونگی طراحی یک شبکه بلندمدت حمل و نقل ریلی، به روش طراحی برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی شهر تهران که توسط شرکت سیسترا انجام گرفته است، اشاره میکنیم.
شرکت سیسترا از ادغام دو شرکت فنی- مهندسی در دهه ۱۹۹۰ بوجود آمد. این دو شرکت عبارت بودند از SOFRERAIL که توسط SNCF در سال ۱۹۵۷ تاسیس شد و دیگری، شرکت SOFRETU که توسط RATP در سال ۱۹۶۱ تاسیس گردید. این دو شرکت تابع، بصورتی طراحی شده بودند که بتوانند تخصص شرکتهای مادر خود را درصورت نیاز، به مشتریانی خارج از کشور فرانسه ارائه کنند. این خدمات، به صورت خدمات فنی به بهره برداران خارجی شبکههای حمل و نقل ریلی و به منظور بازسازی و ارتقای وضع موجود خطوط ریلی و یا احداث خطوط جدید آن ها و با استفاده از آخرین تکنولوژی روز ارائه میشدند. این دو شرکت به دلیل توانایی های بالای خود در ارائه خدمات مهندسی درهردو قالب طراح و مجری به سرعت در سطح بینالمللی شناخته شدند.
ادغام این دو شرکت با این انگیزه انجام پذیرفت که ۱) هریک از این دو شرکت به منظور رقابت با دیگر شرکتهای مشابه در جهان به پروژههای بینالمللی نیاز داشتند و این مساله موجب رقابتی بیپایان بین آنان شده بود و ۲) تخصص فنی و مهارت نیروهای انسانی هریک مکمل دیگری بود و این پیوند سبب میشد که مهارتهای فنی- تخصصی آنها در زمینه مهندسی حمل و نقل شهری، درون یک مجموعه حفظ شود. از جمله بهرهبرداران خارجی میتوان به کشورهای ایران، اسپانیا، مصر و رومانی اشاره کرد. در ایران شهرهایی چون تهران، شیراز و مشهد از خدمات فنی- مهندسی این شرکت استفاده کردند. برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران از جمله پروژه های این شرکت در سال ۲۰۰۶ می باشد.
درحال حاضر، تهران بزرگ یکی از پرجمعیتترین کلان شهرهای جهان با جمعیتی حدود ۱۴ میلیون نفر است. در این شهر، روزانه ۱۲ میلیون سفر موتوری ثبت شده و شرایط فعلی حمل و نقل عمومی تهران به وضعیت بحرانی رسیده است. زیرا افزایش ترافیک شهری بر کیفیت هوا تاثیری نامطلوب داشته، سلامتی ساکنان آن را در کنار مسائل اقتصادی به مخاطره میاندازد. در آینده نزدیک، حمل و نقل عمومی نقشی حساس در تقویت جایگاه تهران در میان شهرهای بزرگ جهان ایفا خواهد کرد.
با گذشت بیش از ۳۰ سال از مطالعه اولیه متروی تهران، بازنگری و بروز رسانی توسعه استراتژی حمل و نقل ریلی، به دلیل عدم تحقق اهداف تعیین شده برای سال ۱۳۷۰، تغییرات اساسی در منابع حمل و نقل و اصلاح قابل توجه در الگوی کاربری زمین-از زمان انجام مطالعات شرکت سوفرتو در دهه ۱۳۵۰(سالهای ۱۹۷۰)- رشد جمعیت و بطور کلی تغییرات عمده در معیارهای درنظر گرفته شده قبلی، ضروری بود. براین اساس، پس از بحث و بررسی، مهندسین مشاور سیسترا، که انجام مطالعات قبلی تهران را نیز تحت هویت قبلی "سوفرتو" در پیشینه خود داشت و نیز طراحی سیستم حمل و نقل عمومی ده ها شهر بزرگ جهان را انجام داده بود، به منظور ارائه مطالعات یک شبکه حمل و نقل ریلی بهینه برای سال ۱۴۰۹ ه.ش. برگزیده شد. مطالعات بلند مدت توسعه ریلی تهران، از اوایل سال ۱۳۸۴ با همکاری شرکت مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک تهران (وابسته به شهرداری تهران) و زیرنظر دفترتوسعه متروی تهران آغاز و در مدت ۲۲ ماه به انجام رسید.
این مطالعات پس از ۱۸ ویرایش در گزارشی ۸ جلدی (بالغ بر ۱۷۰۰ صفحه) تهیه و ارائه گردید. با توجه به حجم سنگین سرمایه گذاری خطوط مترو، در این مطالعه لازم بود علاوه بر معیارهای مربوط به حمل و نقل، دیگر معیارهای با اهمیت همچون توسعه شهری موزون، توسعه منطقه ای، مسائل مالی و اقتصادی و مسائل اجرایی نیز در نظر گرفته شوند. همچنین لازم بود ارزشهای ویژه مورد نظر شهر تهران در ارزیابی گزینهها لحاظ شود و آخرین دست آوردها و تجربیات جهانی در عرصه حمل و نقل عمومی دستمایه کار قرار گیرد، تا به دور از سلیقههای شخصی و با ملاحظه همه معیارها و شاخصهای مهم و اثرگذار، شبکهای کارآمد برای توسعه بلند مدت حمل و نقل تهران، حاصل شود.
بهعنوان یک واقعیت غیرقابل انکار، سیستم حمل و نقل تهران لازم است نه تنها پاسخگوی تقاضای فزاینده مسافران خود باشد، بلکه باید پاسخگوی نیازهای ناشی از وسیعتر شدن محدوده شهری نیز باشد. حتی لازم است اقداماتی بهمنظور برآوردن توقعات فزاینده شهروندان در جهت ارتقای کیفیت زندگی و حفظ محیط زیست انجام دهد.
از میان اهداف بالا، مهمترین هدف مطالعات توسعه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران، دست یابی به یک شبکه ریلی کارآمد با توجیه اقتصادی و واقع بینانه، تا سال ۱۴۰۹ ه.ش. (۲۰۳۰ میلادی) است.
شرکت سیسترا با اتکا بر دانش و تجربه خود در زمینه طراحی شبکههای حمل و نقل ریلی، مطالعه توسعه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران را براساس یک روش علمی که با ویژگی های شهر تهران مطابقت دارد، به انجام رسانید.
این مراحل با این که به جزئیات شهر تهران اشاره دارد، در تطابق با اصول مشترک طراحی شبکههای ریلی که در ابتدا بیان شد، میباشد. اهم موارد بررسی شده بهشرح زیر است:
- تجزیه و تحلیل عمیق پیشینه تهران شامل ویژگی های شهری و اقتصادی، شرایط حمل و نقل و محدودیت های طبیعی آن.
- شناسایی اهداف و اصول برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران.
- پیشنهاد " سطوح سرویس" آینده حمل و نقل ریلی شهری.
- رده بندی شبکه بلندمدت ریلی تهران با درنظرگرفتن نکات قبلی در چارچوب توان(ثروت) اقتصادی آینده تهران.
- مفاهیم و قواعد طراحی شبکه های ریلی شهری.
- توافق بریک روش کاملاً تجربه شده تجزیه و تحلیل چندمعیاره منطبق بر شرایط تهران به منظور مقایسه سناریوهای شبکه حمل و نقل ریلی شهری.
- فرایند طراحی سناریوهای شبکه برمبنای نکات یادشده
- پیشنهاد سناریویی که بیشترین تطابق را با اهداف پس از تجزیه و تحلیل چندمعیاره دارد.
- رفع اشکال و تدقیق به منظور ارائه طرح نهایی برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی شهری تهران.
بررسی و تجزیه و تحلیل وضعیت فعلی و پیشبینیهای آینده برای شهر تهران، یافتههایی کلیدی داشت که میتوانند بعنوان چارچوب سناریوهای مختلف شبکه درنظر گرفته شوند. این یافتهها عبارتند از:
- ماهیت تهران بزرگ با چندین مرکز جداگانه که در عین حال مرتبط با یکدیگرند، فرض درنظرگرفتن شهر تهران بعنوان محدوده طرح را منتفی ساخت.
- شناسایی و معرفی ۶ کریدور حومه ای.
- پیش بینی جمعیت حدود ۱۹ میلیون نفر در سال ۱۴۰۹ ه.ش. (۲۰۳۰ میلادی) برای تهران بزرگ.
- سازمان شهری تهران: مراکز شهری اصلی و برنامهریزی شده.
- پیش بینی جمعیت حدود ۹ میلیون نفر در سال ۱۴۰۹ ه.ش. (۲۰۳۰ میلادی) در محدوده شهرداری تهران.
- شناسایی ساختار خطوط تمایل سفر.
- درنظرگیری خطوط بهره برداری شده/ دردست احداث و مراکز حمل و نقلی منطقهای و ملی.
- درنظرگیری محدودیتهای طبیعی تاثیرگذار.
موارد زیر نیز به منظور دقیقسازی سناریوهای شبکه درنظرگرفته شده اند. بعلاوه، بکارگیری مفاهیم برنامه ریزی حمل و نقل در تهران به روشن شدن بیشتر سناریو کمک کرده است:
- پیشنهاد سطوح مختلف سرویس.
سلسله مراتب خطوط (خطوط شهری و خطوط اکسپرس) و ایستگاهها (ایستگاه های تبادلی اصلی* و ایستگاههای انتقالی*). سطح پوشش ایستگاه.
سناریوهای شبکه، با استفاده از یافتههای کلیدی و مفاهیم مختلف برنامه ریزی حمل و نقل و براساس خطوط طراحی شده قبلی(۱ تا ۵) طراحی شد. در این زمینه، بهمنظور فراهم کردن امکان عبور سریع از شهر و ارتباط مناسب با شهرکهای اقماری ترکیب خطوط اکسپرس مشخص گردید.
خطوط اکسپرس با چندین خط درون شهری به منظور تضمین بهترین پوشش به محدوده شهری تهران تکمیل شدند. از آنجاکه خطوط اکسپرس نمایانگر استخوان بندی شبکه ریلی تهران بوده و محدودیتهای بیشتری برای مسیریابی این خطوط در زمان اجرا وجود دارد، در ابتدا کریدورهای این خطوط پیش از خطوط درون شهری شناسایی شدند. به علاوه، خطوط اکسپرس لازم است در مسیر خود به شکل مستقیم و درصورت لزوم با شعاع بیشتر و پرهیز از منحنیهای تیز اجرا شوند تا بتوانند سرعت بالاتری را برای قطارها تامین کنند. بنابراین، ابتدا طراحی اولیه خطوط اکسپرس انجام شد و سپس کل شبکه با هماهنگی دیگر خطوط درون شهری مورد بررسی قرار گرفت.
در پایان مراحل طراحی، ۱۱ سناریوی شبکه ریلی شهری پیشنهاد شد و به منظور انتخاب گزینههای مناسب مورد مقایسه و نظرسنجی قرار گرفتند. دراین راستا، اطلاعاتی جدید درباره طرح جامع و سازمان برنامه ریزی شهری تهران به دست آمد.
همچنین به دنبال برخی بازدیدهای محلی، رهنمودهایی تازه برای طراحی سناریوها ارائه شدند. در ادامه، براساس این اطلاعات، اصلاحاتی انجام و پیشنهاداتی تازه عنوان شدند. درنهایت ۵ سناریوی پیشنهادی بررسی شدند و پس از تبادل نظر با کارفرما، چهار سناریوی انتخابی، تدقیق و با روش تحلیل چند معیاره و مدل پیش بینی ترافیک مورد آزمون واقع شدند.
تجزیه و تحلیل این روش نرم افزاری، سناریوهای چهارگانه زیر را به ترتیب اهمیت و براساس بهترین هماهنگی با معیارها و اهداف تعیین شده قبلی مشخص کرد:
- سناریوی شماره ۴ شبکه: مجموع ۸ خط شامل ۴ خط جدید و ۴ خط اکسپرس
- سناریوی شماره ۲ شبکه: مجموع ۹ خط، شامل ۵ خط جدید و ۳ خط اکسپرس
- سناریوی شماره ۱ شبکه: مجموع ۱۰ خط، شامل ۶ خط جدید و ۲ خط اکسپرس
- سناریوی شماره ۳ شبکه: مجموع ۹ خط، شامل ۵ خط جدید و ۳ خط اکسپرس
بنابراین سناریوی شماره چهار، بهترین گزینه از نظر عملکردی و در اولویت نخست به توسط سیسترا پیشنهاد شد. این گزینه سپس مورد بررسی بیشتر قرار گرفت و به منظور بهبود طرح، اصلاحاتی در آن توسط سیسترا پیشنهاد شد.
پس از انجام اصلاحات و بهبودی های فوق، سناریوی شماره چهار شامل ۴ خط اکسپرس، ۸ خط درون شهری ازجمله خطوط موجود (۱ تا ۵) و ۵ خط TRAM/BRT که، از این پس شبکه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران خوانده میشود، تائید شدند.
عمومی مانند پایانههای اتوبوسرانی، ایستگاههای راه آهن و فرودگاهها در ارتباط است. در نهایت این شبکه، همچنین ورودی های شهر تهران را با استفاده از خدمات پارکسوار و بهمنظور محدودساختن استفاده از خودرو در داخل شهر پوشش میدهد.
همانگونه که ملاحظه میشود، خطوط شبکه به سه دسته تقسیم میشوند: خطوط موجود بهرهبرداری شده و دردست ساخت با قابلیت توسعه، خطوط اکسپرس و خطوط شهری جدید.


● خطوط ریلی بهرهبرداری شده/ دردست احداث
خطوط موجود ۱ تا ۵ اولین بخش از برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران هستند. خط ۵ که درحال حاضر ایستگاه صادقیه را به کرج متصل میکند، در آینده به یکی از خطوط اکسپرس تبدیل خواهد شد. خطوط شهری ۱، ۳ و ۴ به عنوان خطوط مسافری و برای بار سنگین طراحی شدهاند. درواقع، این خطوط با انتقال ۱ تا ۴/۱ میلیون مسافر در روز، میتوانند به راحتی با برخی خطوط اکسپرس یا حتی درون شهری رقابت کنند. جذابیت این خطوط به سبب مرکزیت شهری آنها است. مشخصات کلی این خطوط در جدول۱ خلاصه شده است: از مجموع این خطوط، خطوط ۱، ۲، ۵ و بخشی از خط ۴ به بهره برداری رسیده، خطوط ۳، ۶ و ۷ نیز دردست اجرا می باشد.


● خطوط اکسپرس
چهار خط اکسپرس در برنامه بلند مدت حمل و نقل ریلی تهران در مجموع دارای ۱۷۹ کیلومتر طول و در داخل محدوده شهری تهران قرار دارند. خطوط چهارگانه اکسپرس اسکلت شبکه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران را تشکیل می دهند. در داخل محدوده شهری تهران و خارج از محدوده شهری،
شهری تهران را خدمات رسانی کرده و از شهرهای اقماری به ناحیه تجاری مرکزی دسترسی ایجاد میکنند. خطوط اکسپرس ۱ و ۲ مستقیماً به ناحیه تجاری مرکزی و دو خط دیگر حول آن خدمات ارائه میکنند، به قسمی که چهار کریدور اکسپرس شمالی- جنوبی و سه کریدورشرقی- غربی را شکل میدهند. این چهار خط اکسپرس دارای ۶ تقاطع بوده و به ۱۱ ایستگاه تبادلی اصلی در داخل محدوده شهری متصل میشوند.
هریک از خطوط اکسپرس به سه خط دیگر نیز متصل است. خطوط اکسپرس ۱ و ۳ امکان انتقال به چهار خط شهری در ناحیه جنوب غربی را فراهم میسازند. بدین ترتیب این خطوط به ساکنان پاکدشت و ورامین، از طریق این خطوط دسترسی وسیعی به مقاصد درون شهری خواهند داشت. بطور مشابه خطوط اکسپرس ۲ و ۴ امکان ارتباط با سه خط شهری را فراهم ساخته و امکانات متعدد و دسترسیهای زیاد درون شهری را در اختیار ساکنان اسلامشهر و شهریار میگذارند.


● خطوط شهری جدید
برنامه بلند مدت حمل و نقل ریلی تهران علاوه بر چهار خط موجود و چهار خط اکسپرس، چهار خط جدید شهری نیز پیشنهاد میکند. این خطوط مکمل خطوط شهری موجود و خطوط اکسپرس خواهند بود. بدین ترتیب، شبکهای یکپارچه، متراکم و دارای توانایی خدماترسانی در همه سطوح به وجود میآید.


● اتصال پذیری شبکه
اتصال پذیری شبکه حمل و نقل عمومی به صورت توانایی فراهم سازی خدمات برای حداکثر مسافرین از طریق بهینه سازی ارتباط خطوط، برنامه های زمانی قطارها، سامانههای فروش بلیت، سامانههای اطلاع رسانی و امکانات سامانه حمل و نقل تعریف میشود. دربرنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران، دو هدف از بهینهسازی اتصال پذیری شبکه دنبال میشود:
۱) ارتقای توسعه شهری و امکانات سفر به توسط ارائه گزینههای متعدد به مسافرین در یک ناحیه شهری خاص، بخصوص مراکز شهری موجود و مراکز برنامهریزی شده. بدین ترتیب اتصالات شبکه حمل و نقل نشان دهنده تلفیق حمل و نقل عمومی و شهرسازی است.
۲) امکان انتقال مسافرین در زمان مورد نظر، به منظور افزایش جذابیت حمل و نقل ریلی و به تبع آن جذابیت حمل و نقل عمومی. این مساله از طریق طراحی مناسب روابط متقابل سامانه حمل و نقل ریلی با عوامل دیگر محقق میگردد. بدین ترتیب، اتصالات سیستم حمل و نقل در سطوح مختلف سرویس، با خود و دیگرسیستمهای حمل و نقل عمومی و خصوصی درگیر میشوند.
با توجه به گستردگی شبکه حمل و نقل ریلی تهران که شامل ۵۴ ایستگاه انتقالی و ۱۳ ایستگاه تبادلی اصلی است، باید به محل قرارگیری این ایستگاهها توجه ویژه شود. البته انتقال مسافر میتواند با کاهش زمان سفر و بهبود شرایط آسایش مسافران نیز بهینه شود.
شبکه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران دارای ۴۳۰ کیلومتر طول و ۲۷۶ ایستگاه است که شامل ۵۴ ایستگاه انتقالی و ۱۳ ایستگاه تبادلی اصلی میشود. این شبکه کلیه مراکز شهری برنامهریزی شده را پوشش داده و بیش از ۱۰ میلیون مسافر را در روز جابجا خواهد کرد. هزینه سرمایه گذاری برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران حدود ۱۶ میلیارد دلار برآورد شده است. این رقم در مقایسه با توان سرمایهگذاری ایران، دارای توجیه اقتصادی است. مطالب عنوان شده، خصوصیات فنی و عملکردی خطوط مختلف تشکیل دهنده شبکه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران را مشخص می کرد. در اینجا به طور خلاصه درمورد نقش شبکه حمل و نقل ریلی تهران در توسعه شهری آن بحث می شود.


● پشتیبانی سازمان شهری
- کلیه مراکز شهری توسط ایستگاه های انتقالی و تقاطعی تحت پوشش قرار می گیرند. این امر نشان دهنده پشتیبانی مناسب توسعه شهری و اندرکنش خوب حمل و نقل و شهرسازی است.
- کلیه مراکز شهری توسط حداقل یک خط اکسپرس پوشش داده می شوند.


● پوشش دهی شهر و اتصال پذیری شبکه
درمورد جمعیت شهر و پوشش مشاغل در سطح تهران، شبکه حمل و نقل ریلی موارد زیر را پاسخگو است:
- پوشش ضعیف تر به شمال شهر، به دلیل وجود سه خط اکسپرس و سطح بالاتر درآمد در این منطقه.
- پوشش عالی به مرکز و نواحی جنوبی شهر.
البته شبکه حمل و نقل ریلی تهران به ۸ میلیون سکنه و شغل، بدون استفاده از خدمات Tram و مونوریل و به ۵/۸ میلیون با استفاده از این خدمات سرویس می دهد.
درمورد اتصال پذیری شبکه به موارد زیر اشاره می شود:
- بیشتر ایستگاه های تقاطعی در نواحی غربی و بیشتر ایستگاه های انتقالی در نواحی شرقی تهران هستند. سازمان شهری این دو ناحیه جانمایی فوق را برای ایستگاه ها مشخص کرده است.
- شبکه دارای توزیع متعادلی از خطوط اکسپرس و شهری بین شرق و غرب است.
- ارتباطات شبکه به توسط دو خط اکسپرس ۱ و۲ و حلقه ای که به توسط اکسپرس های ۳ و۴ به دور آن تشکیل می شود، بهبود می یابد.


● دسترسی به شهرک های اقماری:
- با وجود خطوط اکسپرس، دسترسی عالی از شهرک های اقماری به مرکز شهر به وجود می آید. این مساله سبب کاهش زمان سفر و افزایش راحتی و آسایش برای ساکنین این شهرک ها خواهد شد.
- کلیه خطوط اکسپرس به خطوط شهری مختلف متصل هستند. این امر امکان دسترسی به هر نقطه ای از شهر را با یک انتقال فراهم می سازد.


● اتصال به پایانه های مسافربری:
- یک اتصال مستقیم اکسپرس به فرودگاه های امام خمینی و مهرآباد وجود دارد.
- تنها یک انتقال به خط اکسپرس، ایستگاه راه آهن را به فرودگاه های امام خمینی و مهرآباد متصل می کند.


● نتیجه گیری
برنامه بلندمدت حمل و نقل ریلی تهران اهداف زیر را که در مراحل اولیه مطالعه تعیین شده اند، برآورده می کند:
- مطابقت با تقاضای حمل و نقل
- رفع نیازهای توسعه بلندمدت شهری
- درنظرگیری کلیه نیازها و محدودیت ها
- واقع بینانه و اقتصادی بودن
- خدمات رسانی به ساکنین شهر تهران، متناسب
این برنامه با استفاده از روشی کاملاً متناسب با شهر تهران طراحی شده است. تجزیه و تحلیل و بررسی دقیق موضوع منجر به تهیه سناریوهایی مختلف شد که درنهایت گزینه مناسب از میان آنها برداشته و تدقین گردید. پس از تصویب برنامه بلند مدت حمل و نقل ریلی تهران، مراحل بعد شناسایی اولویتهای اجرایی خطوط و مقاطع مختلف آن تا سال ۱۴۰۹ ه. ش است.
تاکنون در اغلب تألیفات و مقالات در مورد سیستمهای حمل و نقل عمومی به طور خاص مترو، به روشهای اجرا، چگونگی طراحی اجزای یک خط مانند تونل یا ایستگاه و جنبههای اجرایی کار پرداخته شده است، در حالیکه لازم است دستاندرکاران این امر، با مراحل طراحی و نحوه شکلگیری خطوط مترو نیز آشنا گردند.
در این مقاله هر چند خلاصه، سعی شد به منظور آگاهی متخصصان وارائه دیدی جامعتر به آنان، برنامهریزی و شکلگیری شبکههای حمل و نقل ریلی شهری و به طور خاص شهر تهران تشریح گردد.