ارزش و منافع اقتصادی حاصل از آبخیزداری از جمله مقولاتی است که در تحقیقات علمی و سیاست‌گذاری­‌های کلان مورد غفلت واقع شده است. پژوهش‌های محدودی که درباره ارزش اقتصادی و اجتماعی آبخیزداری در ایران انجام شده، نشان‌دهنده آن است که چنانچه عملیات آبخیزداری در کشور با بهره­‌گیری از اصول علمی انجام شود، نتایج و دستاوردهایی بسیار فراتر از حد تصور به دنبال خواهد داشت. با توجه به‌این مهم، گفتگویی تفصیلی با آقای دکتر «علی شهبازی» کارشناس حوزه آبخیزداری با موضوع اهمیت، تاریخچه و ارزش اقتصادی اجتماعی عملیات آبخیزداری در ایران انجام دادیم؛ به نظر ایشان ارزش و منفعت اقتصادی ناشی از طرح‌های آبخیزداری 6 برابر هزینه­‌های ناشی از آن است. همچنین به گفته شهبازی با عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری می­‌توان سالانه تا 1000 متر مکعب آب در هر هکتار به سرمایه آبی کشور افزود که این مسئله به لحاظ اقتصادی بسیار حائز اهمیت بوده و می­‌تواند باعث رشد و رونق تولید ملی و اشتغال پایدار جوامع محلی شود.

اهم مطالب که ایشان در این مصاحبه به آن اشاره کردند به ترتیب زیر است:

• آبخیزداری مدیریت و بهره‌برداری هماهنگ، یکپارچه، جامع و  قانونمند از منابع طبیعی، کشاورزی، انسانی و اقتصادی یک حوزه‌ی آبخیز است.
• ارزش اقتصادی حاصل از آبخیزداری به ازای هر متر مکعب برای فقط سه کارکرد ذخیره آب، کنترل رسوب و ذخیره دی­ اکسید کربن برابر یک میلیون و چهارصد هزار تومان محاسبه شده­ است.
• بر اساس مطالعات انجام شده، ارزش و منفعت اقتصادی آبخیزداری 6 برابر بیشتر از هزینه­ های ناشی از آن است.
• طبق بررسی­ها خسارتهای ناشی از وقوع سیلاب در اواخر سال 1397 و اوایل سال 1398 در حدود 35 هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
• با عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می­توان سالانه تا حدود 1000 متر مکعب در هر هکتار به ظرفیت آبی کشور افزود.
• عدم وجود قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری که همه عرصه­‌های منابع طبیعی را شامل بشود از جمله خلأهای قانونی است که باید مدنظر مسئولان قرار گیرد.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با آقای علی شهبازی جلب می­‌نماییم.

 حوزه آبخیز به چه معناست و  به‌طور کلی در ایران چند حوزه آبخیز وجود دارد؟

 حوزه آبخیز­، عرصه جغرافیایی باز یا بسته‌ای است که در بین همه عناصر و اجزاء اقتصادی، اجتماعی و طبیعی آن، روابط، کنش­‌ها و واکنش‌هایی وجود دارد که این روابط از طریق ارتباط تمام نقاط و اجزاء حوزه با یک شبکه هیدرولوژیک کاملاً پیوند خورده و مستحکم شده است. به عبارتی دیگر، حوزه آبخیز، تجسم کامل یک سامانه درهم تنیده است که امکان کنترل کلیه ورودی­ها شامل نزولات آسمانی، انرژی، نهاد­ه­‌های تولید، سرمایه و خروجی­ها شامل از قبیل رواناب، رسوب، تولیدات کشاورزی و حتی مهاجرت این سامانه فراهم بوده و در نتیجه امکان ارزیابی عملکرد و مقایسه آن وجود دارد.

کشور ایران به 6 حوزه کلان یا رده اول به نامهای حوزه آبریز خزر، دریاچه ارومیه، خلیج فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، مرزی شرق (هامون)، قره قوم (سرخس) تقسیم شده است، این 6 حوزه به حوزه­‌های کوچکتری تقسیم می­شود تا جایی که تعداد آخرین حوزه­‌های آبخیز که به واحد کوچکتری تقسیم نشده است، 1117 حوزه آبخیز می‌باشد.

 با توجه به تعریفهای مختلفی که از آبخیزداری ارائه شده است، لطفا بفرمایید تعریف شما از آبخیزداری چیست و آبخیزداری شامل چه مراحل و بخشهایی است؟

 تعاریف مختلفی از آبخیزداری ارائه شده است؛ تعریف علمی آبخیزداری مدیریت و بهره‌برداری هماهنگ، یکپارچه و قانونمند از منابع طبیعی، کشاورزی، انسانی و اقتصادی یک حوزه‌ی آبخیز است، مشروط بر آنکه سرمایه اصلی یعنی منابع آب و خاک حفظ شود. فعالیتهای آبخیزداری شامل زیربخشهایی است که به صورت کلی می توان به دو بخش مطالعاتی و اجرایی تقسیم کرد. بخش مطالعاتی نیز خودش به سه بخش مطالعات پایه، توجیهی، تفصیلی اجرایی تقسیم می­‌شود. بخش مطالعاتی طرحهای آبخیزداری به دلیل گستردگی زیاد عناصر متشکله حوزه‌های آبخیز و روابط پیچیده بین آنهاست، خودش شامل مطالعات دانشهای مختلفی از قبیل مطالعات پوشش گیاهی، هیدرولوژی، فرسایش و رسوب، اقتصادی، اجتماعی، زمین شناسی، هواشناسی، خاک‌شناسی می‌شود که لازم است ابتدا هر یک از مطالعات به تنهایی انجام گیرد و سپس نتایج حاصل با یکدیگر تلفیق شوند، تا از مجموع آنها بتوان به راه­‌حلهای مناسب و مطلوب دست یافت، همانطور که مشخص است در بخش مطالعات زمینه کاری برای کارشناسان با رشته­‌های مختلف فراهم است.

برنامه‌های اجرایی آبخیزداری شامل عملیات بسیار متنوعی است، که متناسب با مطالعات صورت گرفته در هر منطقه اجرا می­شود. مواردی چون اقدامات مدیریتی، سکوبندی اراضی شیبدار، احداث بانکت، تغذیه مصنوعی سفره های آب زیر زمینی ، حفاظت و تثبیت مسیلها و گالی­های فعال، بذرپاشی و نهالکاری و عملیات کنترل سیل از جمله عملیات اجرایی بخش آبخیزداری است.

 هدف از انجام عملیات آبخیزداری چیست؟

 هدف نهایی آبخیزداری به صورت خلاصه استفاده صحیح از منابع موجود در هر حوزه آبخیز به نحوی که پایداری آن حوزه دچار مشکل نشود. هدف آبخیزداری فقط حفاظت و نگهداری نیست، در کنار این مهم به بحث بهره­‌برداری نیز توجه جدی شده است.

 تاریخچه آبخیزداری در ایران چگونه است و از چه زمانی آبخیزداری مورد توجه قرار گرفت؟

 به طور مشخص آبخیزداری در ایران از سال 1299 شمسی شروع شد که در این سال سازمانی ابتدایی برای اداره جنگل تأسیس شد و این سازمان، بعدها تبدیل به اداره کل جنگلها، بنگاه جنگلها، سازمان جنگلبانی و در سال 1346 شمسی تبدیل به وزارت منابع طبیعی شد. در سال 1350 بعد از انحلال وزارت منابع طبیعی، این وزارتخانه در وزارت کشاورزی ادغام و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی تشکیل گردید.

بعد از انقلاب اسلامی با تشکیل وزارت جهاد سازندگی، در دهه هفتاد روند آبخیزداری در کشور تقویت شد و با تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی کلیه امور مربوط به حفظ، احیاء، گسترش و بهره‌برداری از منابع طبیعی، جنگل، مرتع و شیلات، آبخیزداری و کلیه امور دام و طیور و عمران روستایی، صنایع روستایی و آبرسانی روستاها بر عهده این معاونت قرار گرفت. در سال 1379 وزارتخانه‌های جهاد سازندگی و کشاورزی ادغام و وزارت جهادکشاورزی را تشکیل دادند. بدین ترتیب رئیس سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور سمت معاون وزیر جهاد کشاورزی را عهده‌دار شد. در نهایت طی مصوبه شورایعالی اداری در 3 تیر 1381 وظایف مربوط به آبخیزداری از وزارت جهاد کشاورزی منفک و به سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور واگذار شد و عنوان این سازمان به سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری تغییر یافت.

 آبخیزداری در وضعیت کنونی کشور دارای چه اهمیت و ضرورتی است؟

 باید به این نکته مهم در مساله اهمیت و ضرورت آبخیزداری توجه داشت که منابع طبیعی در هر سرزمینی، نخستین و بنیادی­‌ترین شرط استمرار حیاتی پویا و با نشاط به شمار می­رود، با توجه به رسالت آبخیزداری و نقش آن در حفاظت، صیانت و بهره برداری صحیح از منابع و اندوخته‌های طبیعی انجام عملیات آبخیزداری یک ضرورت می­باشد. امروزه با رشد فزاینده جمعیت و استفاده بی­‌رویه از منابع طبیعی و مدیریت نادرست، اکوسیستمهای طبیعی با بحرانها و مشکلات زیادی روبرو شده­‌اند. از جمله این بحرانها می­توان به تخریب اراضی، کاهش پوشش گیاهی و نفوذپذیری آب، افت سطح سفره های آب زیرزمینی، فرونشست زمین، کاهش کیفیت منابع آبی و افزایش تعداد و قدرت تخریب سیلابها، گرد و خاک و دیگر موارد اشاره کرد.

افزون بر تخریب منابع طبیعی افزایش خشکسالی­‌های پیاپی، وقوع گسترده زمین لغزشها و فرسایش خاک، کاهش حاصلخیزی اراضی، کاهش تولید و افزایش هزینه­‌های تولید را به دنبال داشته است. باید توجه داشت با توجه به اینکه اعظم مساحت کشور در اقلیمهای خشک و نیمه­‌خشک واقع گردیده­ است و از آنجایی که  متوسط بارندگی بلندمدت کشور تقریبا 250 میلیمتر در سال است که این مقدار برابر یک سوم متوسط بارندگی جهانی بوده و در عین حال میزان تبخیر معادل 3 برابر متوسط دنیا می­باشد، حفظ این بارشها برای مصارف مختلف آبی اهمیت دارد. همچنین بحث دیگری که مطرح است حفاظت خاک است. متاسفانه طبق مطالعات سالانه فرسایش خاک در کشور سبب وارد شدن بیش از 10 میلیارد دلار خسارات می‌شود. از این رو با اقدامات آبخیزداری می توان دو منبع اصلی تولید یعنی آب که مایه حیات است و خاک که بستر حیات است را به خوبی مدیریت و سبب کاهش و حل بحرانهای مورد اشاره شد. به تعبیر دیگر در واقع انجام صحیح و جامع عملیات آبخیزداری و به عبارت کامل­تر اجرای شدن رویکرد مدیریت جامع آنهم در واحد حوزه آبخیز می­تواند سرمایه­‌های موجود در یک حوزه آبخیز به خصوص آب و خاک را از خطر نابودی حفظ کند و این رویکردی است که توسط بسیاری از صاحب‌نظران به‌عنوان یک رویکرد مناسب مورد تایید قرار گرفته است.

همین ضرورت نیز باعث شده است طی دو سال اخیر با عنایت و توجه مقام معظم رهبری توجه خوبی به آبخیزداری شود، به نحوی که درسال 1397 مقدار 700 میلیارد تومان و در سال 1398 مقدار 1500 میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی به آبخیزداری اختصاص داده شد. این افزایش اعتبارات سبب اشتغال افراد زیادی در بخش اجرا و نظارت شده است.

 یکی از مباحثی که در آبخیزداری مورد غفلت قرار گرفته است، ارزش اقتصادی طرحهای آبخیزداری است. لطفا توضیح بفرمایید طرحهای آبخیزداری به لحاظ اقتصادی دارای چه منافع و مزایایی است؟

 تردیدی نیست چنانچه آبخیزداری در سطح کشور به صورت صحیح و اصولی انجام شود، به لحاظ اقتصادی دارای ارزش و منافع اقتصادی متعددی است به طوری که پژوهشهای علمی نشان داده است عملیات آبخیزداری زمینه حفظ آب وحاصلخیزی خاک شده و اشتغال پایدار در بخشهای صنعت و کشاورزی را به دنبال خواهد داشت که این امر باعث رشد تولید ملی و رضایتمندی جوامع محلی خواهد شد. عملیات و فعالیتهای آبخیزداری، دارای دو راهبرد بازدارندهو برگردانندهمی­باشد، که هر دو مورد ارزش اقتصادی داشته و زمینه ساز ایجاد اشتغال و معیشت پایدار می­‌شود، چرا که آبخیزداری یک مجموعه صرفاً نظارتی نیست، بلکه در کنار رویکرد نظارتی خود، دارای قدرت اجرایی بسیار مناسب همساز با نظرات جوامع محلی نیز می­باشد.  اقدامات آبخیزداری در بخش بازدارنده، با جلوگیری از ورود خسارات و صرف هزینه های کلان برای جبران آنها می‌تواند تاثیر بسزایی در ایجاد اشتغال و معیشت پایدار داشته باشد، به عنوان مثال طبق آخرین برآوردهای صورت گرفته وقوع سیلاب در اواخر سال 1397 و اوایل سال 1398 کشور را با خساراتی در حدود 35 هزار میلیارد تومان مواجه کرد، که این مقدار می­توانست در بخش­های زیربنایی کشور با هدف ایجاد اشتغال و رونق تولید مورد استفاده قرار گیرد و چنانچه عملیات آبخیزداری انجام شده بود، شاهدی چنین خسارتی نبودیم. در راهبرد بازگرداننده نیز با انجام یکسری از اقدامات مشخص از قبیل احداث سازه، انجام اقدامات مدیریتی و بیولوژیکی می­توان زمینه را برای اشتغال و رونق تولید در منطقه را فراهم ساخت.

 پس به نظر می­رسد عملیات آبخیزداری به طور کامل دارای توجیه اقتصادی بوده و از این رو می­تواند در اقتصاد مقاومتی نقش موثری ایفا کند.

 بله همین طور است. در وضعیت کنونی حوزه های آبخیز کشور، حدود 83 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است، در نتیجه مدیریت صحیح این سطح از سرزمین می­تواند زمینه بسیار مناسبی برای ایجاد اشتغال و رونق تولید ملی و در یک کلام ایجاد ارزش اقتصادی در کشور باشد. طبق مطالعه ای که بنده در رساله خود انجام داده­ ام هر مترمکعب از سازه­‌های آبخیزداری هزینه­‌ای در حدود 230 هزار تومان دارد. البته این رقم برای سال 1397 بوده، که مقدار آن با توجه موقعیت و شرایط سازه­‌های احداثی می­تواند کمتر یا بیشتر باشد، این در حالی است که ارزش اقتصادی حاصل از این اقدامات برای فقط 3 کارکرد ذخیره آب، کنترل رسوب و ذخیره دی­اکسید کربن برابر یک میلیون و چهارصد هزار تومان محاسبه شده­‌است، به عبارت ساده­‌تر نسبت سود به هزینه 6 برابر است، با این حساب ارزش اقتصادی هر هکتار حدود 14 میلیارد تومان خواهد شد؛  و این موضوع نشان از آن دارد اقدامات آبخیزداری کاملاً به صرفه و اقتصادی است.

یکی از فواید آبخیزداری که مورد اشاره قرار گرفت و دارای ارزش اقتصادی فراوان نیز می­‌باشد، استحصال و تأمین آب است. آبخیزداری چگونه و به چه میزان می­تواند در تأمین آب جدید مدنظر واقع شود؟

 عملیات آبخیزداری از دو بعد برای تأمین آب حائز اهمیت است. بعد اول آن است که انجام عملیات آبخیزداری و کنترل رسوب،  مانع از پر شدن سدها  از رسوبات می­‌شود و حجم در دسترس برای افزایش ذخیره آب باران و استفاده از آن در شرایط کم آبی را فراهم می­‌کنند که این خود نوعی حفظ، نگهداری و تأمین آب و تولید ارزش اقتصادی است. بعد دوم عملیات آبخیزداری، تولید آب جدید است. با اجرای عملیات آبخیزداری که غالباً در مناطق کوهستانی صورت می­‌گیرد حدود 530 مترمکعب در هکتار در طی یک سال و با انجام عملیات آبخوانداری که غالباً در مناطق دشتی انجام می­گیرد حدود 1000 مترمکعب در هکتار در طی یک سال به ظرفیت آبی کشور اضافه می­شود. اگر به طور متوسط فرض شود طی عملیات آبخیزداری در هر هکتار حدود 500 متر مکعب آب استحصال می­شود، در صورت ضرب آن در 1 میلیون هکتار، 500 میلیون متر مکعب آب به سرمایه آبی کشور اضافه می­شود. جهت درک بهتر و اهیمت موضوع می­توان این طور بیان داشت که برای ذخیره این حجم از منابع آبی نیاز است چند سد بزرگ احداث کرد که هزینه ای چند ده برابری دربرخواهد داشت. همچنین مطالعات انجام شده نشاندهنده آن است فعالیتهای آبخیزداری باعث استحصال و تغذیه بیش از 2.1 میلیارد متر مکعب آب در سال می­شود که این میزان به لحاظ اقتصادی باعث رشد و شکوفایی تولید ملی و اشتغال پایدار جوامع محلی شود. البته لازمه ایجاد اشتغال پایدار داشتن نگاه جامع و سیستمی و در بعضی موارد اصلاح قوانین است.

 به بحث قوانین و ضرورت اصلاح آن اشاره شد؛ با توجه با اهمیت فوق العاده آبخیزداری، آیا به این مقوله در قوانین و مقررات ایران توجه جدی شده است؟

 خوشبختانه در قانون اساسی و اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران، به منابع طبیعی و حفظ آب و خاک توجه خوبی شده است. به عنوان مثال در بند (خ) ماده 38 برنامه ششم توسعه تکلیف شده تا پایان برنامه ده‌‌ میلیون هکتار اجرای عملیات آبخیزداری و حفاظت از خاک و آبخوانداری صورت پذیرد.

همچنین در ماده 140 برنامه پنجم توسعه مشخص شده بود جهت جبران تراز منفی سفره‌های آب زیرزمینی حداقل بیست و پنج‌درصد(25%)، دوازده‌ و نیم ‌درصد از محل کنترل آبهای سطحی و دوازده‌ و نیم ‌درصد  از طریق آبخیزداری و آبخوانداری بهبود یابد.

همچنین در اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست را وظیفه­‌ای همگانی معرفی دانسته و هر گونه تخریب و آلوده ساختن آب، خاک، هوا را ممنوع کرده است. علاوه بر این در سیاست­های کلی نظام در بخش­های محیط زیست، منابع آب، انرژی، اقتصاد مقاومتی بر لزوم آبخیزداری و حفظ و صیانت از منابع طبیعی و افزایش بهره­‌وری مناسب از منابع، حفاظت منابع آب و خاک و ذخایر ژنتیکی گیاهی ـ جانوری و بالابردن غنای حیاتی خاک‌ها و بهره‌برداری بهینه از آن تأکید شده است.

از جمله قوانین خوب دیگر درباره آبخیزداری و حفاظت از منابع طبیعی، قانون افزایش بهره­‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی است. این قانون از جمله قوانین مهمی است که در سال 1389 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و تکالیف متعددی با رویکرد محیط­ زیست و ایجاد تعادل در زیست‌بوم‌های طبیعی و کنترل و کاهش تخریب سرزمین برای دولت و دستگاههای مسئول ایجاد نموده است. این قانون در مواد 8-9-11-12-13-14-15 و 27 به روشنی مسیرحرکت، تکالیف و تعهدات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری را مشخص نموده و مواد 11 و 12 و 14 و 27 ارتباط مستقیمی با مباحث و تکالیف آبخیزداری به‌ویژه در زمینه کنترل فرسایش بادی و آبی، مدیریت پایدار مراتع، ذخیره نزولات، اخذ خسارت از تخریب کنندگان و استفاده آن در احیاء مناطق تخریب شده دارد.

 آیا در این باره خلأ قانونی وجود دارد؟

 خلأ قانونی که در این باره وجود دارد، عدم وجود قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری است که همه عرصه­ های منابع طبیعی را شامل بشود و چنانچه این قانون تدوین شود، کمک شایانی می­تواند در حفظ و محافظت از منابع طبیعی داشته باشد. البته قانون جامع آبخیزداری و منابع طبیعی چند سال پیش در مجلس شورای اسلامی جریان داشت ولی متاسفانه این قانون که می­توانست عرصه منابع طبیعی را متحول کند به یک دفعه در مجلس متوقف شد.

انتهای پیام/