ماهنامه جامعه پویا - بهاره محبی: «نخستین سازمان غیردولتی جهان چه زمان و کجا تاسیس شد؟» کسی به درستی نمی داند اما آنچه مشخص است، آن است که فعالیت های مشارکتی زمانی آغاز شد که انسان ها دریافتند برای ادامه حیات و مبارزه با مشکلات، نیازمند زندگی گروهی و مشارکت هستند بنابراین گروه هایی قومی یا قبایل را تشکیل دادند. با این حال شاید بتوان با کمی اغماض از قبایل به عنوان نخستین جوامعی یاد کرد که نزدیک ترین ساختار را به سازمان های غیردولتی امروزی داشته اند.

بانک جهانی تعریف نسبتا شفافی از سازمان های غیردولتی یا سازمان های مردم نهاد (سمن) ارائه داده است. این نهاد بین المللی، سازمان غیردولتی را از جمله سازمان های خصوصی بر می شمرده که فعالیت های خود را در حوزه های کاهش امراض، ارتقای منافع و مصالح فقرا، حفظ محیط زیست، ارائه خدمات اجتماعی اساسی یا توسعه اجتماعی برنامه ریزی و اجرا می کنند. درواقع می توان گفت سازمان های غیردولتی در کنار بخش دولتی و خصوصی، به عنوان بخش سوم مطرح می شوند. بخش سوم اصطلاحاتی است برای بیان بخشی متفاوت با بخش خصوصی و دولتی که ماهیتی داوطلبانه دارد.


تاریخچه پیدایش سازمان های مردم نهاد امروزی

اگرچه سازمان های غیردولتی امروزی، تا حد زیادی پدیده ای قرن بیستمی هستند؛ اما ریشه های تاریخی آن به قرن هجدهم باز می گردد. ریچارد داگلاس جنفر، استاد ارتباطات و سیاست عمومی دانشگاه ایالتی نیوجرسی، می گوید آمریکا نخستین کشوری بود که در قرن هجدهم این سازمان ها در آن شکل گرفت. در این دوران مهاجران عمدتا اروپایی مجبور بودند برای رفع نیازهای اجتماعی در مدارس، عبادتگاه ها، جاده ها و مانند آن به خود متکی باشند؛ بنابراین ناگزیر به همکاری  همیاری با یکدیگر بودند.

الکسی دو توکویل، متفکر سیاسی اهل فرانسه و یکی از مشهورترین مورخانی که به موضوع دموکراسی در آمریکا پرداخته است نیز به این مسئله اشاره می کند. وی در جایی گفته است: «در انگلیس اغلب، مردم کارهای بسیار بزرگ و مهم را به تنهایی انجام می دهند؛ در حالی که آمریکایی ها برای کوچک ترین تعهدات نیز انجمن و سازمان تشکیل می دهند. آمریکایی ها شرکت های کسب و کار، بلکه هزار انجمن دیگر را برای مسائل تفریحی، تشکیل بازارچه، ساخت کلیساها، پخش کتاب، ارسال مبلغان و... تشکیل داده اند.»

در سطح جهانی نیز قدمت سازمان های غیردولتی بین المللی به اواسط قرن نوزدهم می رسد که از جمله آنها فعالیت در جنبش های ضدبرده داری و جنبش حق رای زنان بود که به طور درخور توجهی توسعه یافتند. با این حال از عبارت «سازمان غیردولتی» (NGO) در ابتدا برای نامیدن سازمان ملل متحد در زمان تاسیس در سال 1945 استفاده شد. ماده 71 از فصل 10 منشور سازمان ملل متحد، نقش مشورتی برای سازمان هایی که نه از دولت خاص برخوردار بودند و نه جزء دولت های عضو قرار می گرفتند را مجاز خواند.


امروزه می توان ادعا کرد سازمان های غیردولتی به طور گسترده ای نسبت به دهه های گذشته در حال رشد هستند. سرعت این توسعه به حدی است که برخی ناظران از آن به عنوان وقوع «انقلاب جهانی» یاد کرده اند؛ انقلابی که منجر به ایجاد یک قیام فوری و گسترده از فعالیت های داوطلبانه گروه های سازمان یافته در اقصی نقاط جهان شده است.

سازمان مردم نهاد یا غیردولتی، در کلی ترین معنایش، به سازمانی اشاره می کند که به طور مستقیم بخشی از ساختار دولت محسوب نمی شود؛ اما نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین فردفرد مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می کند. عوامل متعددی در میزان اثربخشی سازمان های غیردولتی تاثیر می گذارند که بسیاری از آنها مرتبط با مکانیسم تعامل بخش دولتی و غیردولتی است.

منبع اصلی سرمایه سازمان های غیردولتی حق عضویت، فروش کالا و خدمات، دریافت کمک از نهادهای بین المللی یا دولت های ملی یا خیرین خصوصی است. با این حال اغلب این سازمان ها در تامین سرمایه خود شدیدا به دولت وابسته اند؛ گفته شده، یک چهارم از 162 میلیون دلار درآمد سازمان آکسفام از سوی دولت بریتانیا و اتحادیه اروپا اهدا شده است.

سازمان های غیردولتی در آمریکا

«هیومن رایتز» در وب سایت خود در ژانویه 2012 با انتشار گزارشی اعلام کرد حدود یک و نیم میلیون سازمان غیردولتی در ایالات متحده مشغول به فعالیت هستند؛ اما طبق بررسی های جدید سازمان ملل متحد، امروزه بیش از دو میلیون سازمان غیردولتی یا مردم نهاد در آمریکا وجود دارد. این سازمان های غیردولتی در طیف گسترده ای از مسائل مرتبط با امور آموزشی و مذهبی گرفته تا محیط زیست، بهداشت، حقوق زنان و توسعه اقتصادی مشغول به کار هستند.

براساس گزارش های سرویس درآمد داخلی آمریکا، دولت فقط در سال 2007، 73 هزار درخواست مبنی بر تشکیل سازمان های مردم نهاد را به رسمیت شناخته است؛ از جمله آنها عبارت اند از اتحادیه های کارگری، موسسات و سازمان های مذهبی از جمله کلیساها، مساجد، کنیسه ها و معابد که برخی آنها را جزء آمار و دسته بندی سازمان های غیردولتی محسوب نمی کنند.


براساس قوانین ایالات متحده، بسیاری از سازمان های غیردولتی در این کشور از مالیات های ایالتی و فدرال معاف هستند. سازمان های غیردولتی در این کشور منابع مالی خود را از اموری مانند کمک های مالی از افراد خصوصی، بخش خصوصی (آمیرکیای یا خارجی)، سود شرکت ها، بنیادهای بشردوستانه یا کمک های مالی از دولت فدرال، ایالتی یا دولت های محلی به دست می آورند؛ البته منابع مالی ممکن است شامل دولت های خارجی نیز باشد. هیچ منعی در قانون آمریکا درباره کمک های مالی خارجی به سازمان های غیردولتی وجودندارد؛ درواقع فرقی نمی کند منابع مالی خارجی از دولت ها گرفته شود یا از منابع غیردولتی.

همچنین یکی از شرایطی که باعث می شود افراد و شرکت ها در ایالات متحده (و برخی از کشورهای اروپایی) از پرداخت مالیات معاف شوند، کمک به برخی از این سازمان های غیردولتی است که این موضوع انگیزه ای مهم برای شهروندان و شرکت های بزرگ برای اهدای کمک های مالی به این سازمان های غیردولتی فراهم می کند (که البته می تواند بهانه ای برای فرار مالیاتی هم باشد).

«بنیاد بین المللی کر» و «بنیاد خیریه بیل و ملیندا گیتس» از جمله مهم ترین سازمان های غیردولتی در آمریکا هستند که محدود فعالیت شان مرزهای جغرافیایی ایالات متحده را درنوردیده است.

بنیاد بین المللی «کر»

«کر» یکی از بزرگ ترین سازمان های امدادرسانی در دنیاست که رد سال 1945 در ایالات متحده آمریکا تاسیس شد تا به پناهندگان و آوارگان جنگ جهانی دوم کمک کند. در حال حاضر ماموریت اصلی این بنیاد، تغییر بسیاری کرده است و بر تعاون و مشارکت برای پایان دادن به فقر در آمریکا و نقاط مختلف دنیا تاکید می کند.

این بنیاد با بیش از 12 هزار کارمند در 72 کشور دنیا برنامه هایی را در دست اجرا دارد. شعبه های مختلف این بنیاد در آمریکا، انگلیس، ژاپن و هشت کشور دیگر فعال است و فقط در آمریکا بیش از 350 هزار نفر اعانه دهنده دارد.


در سال 2004 شعبه آمریکایی این بنیاد به تنهایی بودجه ای معدل 517 میلیون دلار برای هدایت 870 پروژه کاهش فقر در 70 کشور دنیا هزینه کرد که این پروژه 45 میلیون نفر را پوشش می داد. این برنامه اجرای برنامه های آموزشی برای یک میلیون دانش آموز، کمک به برنامه های پیشگیری از ابتلا به ایدز برای هفت میلیون نفر، کمک به پیشبرد برنامه های کشاورزی برای 6.5 میلیون نفر و بهبود طرح های بهداشتی و سلامت برای حدود 9 میلیون نفر را شامل می شد.

بنیاد خیریه بیل و ملیندا گیتس

این بنیاد خیریه، بزرگ ترین سازمان خیریه خصوصی در جهان به شمار می آید که تا به امروز مجموعا بودجه ای معادل 33 میلیارد دلار را وقف کارهای خیریه کرده است. در حقیقت این مبلغ را بنیاد سرمایه گذاری کرده و به جای اینکه فقط یک بار هزینه شود، از محل درآمدهای حاصل از این سرمایه گذاری کمک های مالی برای اجرای پروژه های خیریه صورت می گیرد. این چرخش مالی سبب شده بنیاد بیل و ملیندا گیتس به یکی از اصلی ترین منابع کمک مالی در بخش بهداشت و سلامت در دنیا تبدیل شود. کمک های مالی این بنیاد در بخش سلامت سالانه به شش میلیارد دلار می رسد و این در حالی است که بودجه سالانه سازمان بهداشت جهانی (WHO) یک میلیارد و 65 میلیون دلار است. مرکز این بنیاد در شهر سیاتل در ایالت واشنگتن است و به دست بیل گیتس و همسرش ملیندا گیتس و وران بافت، میلیاردر آمریکایی، اداره می شود.


سازمان غیردولتی در اروپا و آسیا

نفرت و دلزدگی ناشی از فجایع جنگ های جهانی، به ویژه جنگ جهانی دوم، سبب شد ملل اروپایی هم پا با نوسازی خویش، به تدریج به ضرورت مشارکت در امور مربوط به کشور و حکومت خود پی برده و با سازماندهی خویش در چارچوب هایی مانند سازمان های غیردولتی، نوع همکاری و تعامل با دولت را نهادینه کنند. در آن زمان زنان تحصیل کرده، ماهر، روشنفکر و نخبه جذب سازمان های غیردولتی شدند که بیشتر آنها از بودجه خوبی برخوردار بودند. اکنون هزاران سازمان غیردولتی در کشورهای مختلف اروپایی فعالیت دارند.

آکسفام و بنیاد نجات کودکان، دو نمونه از این سازمان های غیردولتی هستند که نه فقط در اروپا، بلکه در اقصا نقاط جهان فعالیت می کنند و می کوشند از آلام و رنج بشری بکاهند. در آسیا و کشورهایی مانند مالزی، اندونزی و هند نیز سازمان های غیردولتی نقشی کلیدی در اداره امور جوامع دارند؛ برای مثال، فقط در سال 2009 میلادی بالغ بر 414 هزار سازمان غیردولتی به ثبت رسیده که از این تعداد، 230 هزار سازمان اجتماعی، 138 هزار سازمان مردم نهاد و سه تاشش هزار بنیاد رفاه اجتماعی یا شعب سازمان های غیردولتی خارجی و بین المللی هستند.

طبق این آمار، در سال 1993 میلادی، به ازای هر یک میلیون نفر 1.2 نفر عضو سازمان های مردم نهاد بوده اند. در حالی که این رقم در سال 2003 میلادی افزایشی 60 درصدی داشته است. این درحالی است که آمار سازمان های ثبت نشده در کشور چین، بیش از 10 برابر نهادهای ثبت شده و قانونی هستند؛ از آن جایی که تعداد سازمان های غیردولتی در این کشور به سرعت افزایش می یابد، حزب حاکم کمونیست نیز گام هایی را برای تسهیل فعالیت این سازمان ها برداشته است؛ برای مثال با تسهیل قوانین نظارتی و افزایش حمایت های مالی و اجرائی، مسیر فعالیت های سازمان های غیردولتی را هموارتر کرده است؛ به طوری که هم اکنون «ان جی او»های بسیاری در چارچوب قانون و با استفاده از کمک های دولتی نقش مهمی در ساماندهی امور اجتماعی در محدوده وظایف و اختیارات و دفاع از حقوق مردم دارند. چند نمونه از فراگیرترین سازمان های غیردولتی فعال در اروپا و آسیا عبارت اند از:

آکسفام

سازمان آکسفام مستقر در آکسفورد انگلیس با هدف مبارزه با فقر و بهبود شرایط زندگی مردم در سراسر جهان تاسیس شده است. این سازمان نیز مانند بسیاری دیگر از سازمان های مردم نهاد بزرگ، در سراسر دنیا توسعه یافته و تبدیل به یک سازمان مردم نهاد بین المللی شده است. آکسفام در 70 کشور در زمینه های مبارزه با فقر، برابری جنسیتی، آموزش و مبارزه با بیماری های مختلف فعالیت می کند.


یک نمونه از برنامه های موفق این بنیاد در سال 2003 با همکاری دو سازمان آکسفام انگلیس و نیوزیلند، در یکی از شهرهای ویتنام اجرا شد که میزان حضور کودکان را در مدرسه افزایش داد. با اجرای این برنامه، فقط در مقطع ابتدایی 53 درصد از کودکان به طور منظم در مدرسه حاضر شدند. از نکات مهم این برنامه حضور درخور توجه دختران در مدرسه بود.

فدراسیون سراسری ادبی و هنری چین

این فدراسیون، فراگیرترین سازمان غیردولتی و تشکیلات ادبی و هنری چین است که 40 سازمان و تشکیلات ادبی و هنری وابسته را در سطح ملی هدایت و مدیریت می کند. فدراسیون سراسری ادبی و هنری چین فعالیت خود را از سال 1949 میلادی و در سطح ملی آغاز کرد. این سازمان با بیش از 80 هزار نویسنده و هنرمند، گسترده ترین تشکیلات در نوع خود در داخل چین و سراسر جهان است.

 50 انجمن ادبی و هنری از سراسر چین عضو این فدراسیون هستند که عبارت اند از انجمن نویسندگان چین، انجمن هنر تئاتر چین، انجمن فیلم چین، انجمن موسیقی دانان چین، انجمن نقاشان چین، انجمن رقاصان چین، انجمن ادبی و هنری فولکلور چین، انجمن عکاسان چین، انجمن خوش نویسان چین، انجمن آکروبات بازان چین، انجمن هنرمندان تلویزیونی چین، 32 انجمن ادبی و هنری استان های چین، انجمن ادبی و هنری منطقه سین کیانگ و شش انجمن ادبی و هنری وابسته به وزارتخانه ها و موسسات دولتی.


هدف اصلی این فدراسیون، تحقق شعار همیشگی «بگذار یک صد گل بشکفد و صد مکتب فکری رشد کند» است و تلاش می کند روح فرهنگ و تمدن سوسیالیستی حزب حاکم کمونیست را از طریق ادبیات و هنر در جامعه چین گسترش دهد. برگزاری نمایشگاه های سطح بالای هنری و جشنواره های سراسری ادبی، اجرای پژوهش های ادبی و هنری، دفاع از حقوق هنرمندان و نویسندگان و خالقان آثار ادبی، بهبود وضعیت معیشتی اعضا و حل مشکلات آنان، توسعه مبادلات ادبی و هنری با کشورهای مختلف و... از جمله وظایف این فدراسیون به شمار می آید.

این سازمان علاوه بر استفاده از بودجه دولتی و دریافت حق عضویت، از طریق فعالیت های تجاری و اقتصادی شرکت های تابعه که در زمینه های انتشارات، تولیدات سمعی و بصری، آژانس های مسافرتی و هتل های در اختیار، هزینه های خود را تامین می کند. این فدراسیون، سالانه صدها برنامه و فعالیت در سطح بین المللی و با همکاری همتایان خارجی خود برگزار و با اعزام هیات های ادبی و هنری و دعوت از هیات های مشابه خارجی، ارتباطات دوستانه ادبی و هنری چین با سایر کشورها را توسعه می دهد.

«گرامین» بنگلادش

«گرامین بانک» یکی از موسسات بزرگ انسان دوستانه دنیاست که ابتکار جالبی برای اعطای کمک های مالی به اقشار محروم در بنگلادش به کار برده است. این بانک در حوزه «اعتبارات خرده» فعالیت داشته و آغاز فعالیت آن در بنگلادش بوده است. اصطلاح اعتبارات خُرد به معنای اعطای وام های کوچک به وام گیرندگان فقیر است که به طور معمول فاقد وثیقه، اشتغال پایدار و سابقه اعتباری اثبات شدنی هستند.


موسس این بنیاد «محمد یونس»، مخترع و مبتکر این سیستم کمک های مالی به فقرا است و این بنیاد به میلیون ها فرد کم درآمد در بنگلادش، به ویژه زنان، خدمات مالی بسیاری ارائه داده است.