در کنار بحرانهایی که در منطقه وجود دارد موضوع جدیدی که به نوعی از آن می توان به عنوان بحران آب یاد کرد بر سر منطقه سنگینی می کند و این بحران پس از آن تشدید شده که ترکیه اعلام کرده است که آبگیری سد ایلیسو را آغاز خواهد کرد هر چند که این پروژه به طور موقتی تا ژوئیه به تعویق افتاده، اما نگرانی به ویژه در میان عراقی ها موج می زند. سد ایلیسو در استان ماردین ترکیه احداث و در فوریه ۲۰۱۸ افتتاح شده است.

طبق گفته مقامات ترکیه ای؛ ارتفاع این سد از بستر رودخانه ۱۳۵ بوده و با ۶ توربین تولید برق و نیروگاه نصب شده آن به قدرت یک هزار و ۲۰۰ مگاوات، قادر است سالانه چهار میلیارد و ۱۲۰ میلیون کیلووات ساعت برق تولید کند. با راه اندازی کامل نیروگاه نصب شده این سد، چهار درصد انرژی برق آبی ترکیه از طریق نیروگاه این سد تامین و تولید خواهد شد و به همین علت این پروژه برای ترکیه بسیار مهم و حیاتی است. این پروژه با صرف ۱.۵ میلیارد یورو احداث شده و در مدت زمان کوتاهی هزینه صرف شده را از طریق تولید انرژی برق جبران خواهد کرد.این سد که بر روی سرشاخه های رودخانه دجله احداث شده، بزرگترین سد ساخته شده بر روی این رودخانه محسوب می شود این سد که بر روی سرشاخه های رودخانه دجله احداث شده، بزرگترین سد ساخته شده بر روی این رودخانه بوده و پروژه ای مهم برای تامین انرژی کشور ترکیه به شمار می رود.

مقامات ترکیه اعلام کرده اند  که این سد با هدف تولید انرژی برق آبی احداث شده و پس از آبگیری کامل، مشکلی برای جریان آب رودخانه دجله ایجاد نخواهد کرد. بر اساس برنامه زمان بندی شده، قرار بود که این سد در مدت سه سال آبگیری شود و به این طریق جریان آب رودخانه قطع نشود ولی دولت ترکیه در نظر دارد در مدت یک سال این سد را آبگیری کند که این مساله در کنار کاهش آب دجله در پی خشکسالی، موجب بروز نگرانی مردم عراق و کاهش آب در پایین دست سد شده است.

سامانه رودخانه‌ای دجله و فرات به مجموعه رودهای دجله و فرات و کلیه آبراه‌های فرعی این دو رود اطلاق می‌شود. این سامانه رودی مساحتی حدود ۳۵/۶۰۰ کیلومتر مربع را در بر گرفته‌است و اصلی‌ترین سیستم رودخانه‌ای غرب آسیا است. رودهای این سامانه از سرزمین کوهستانی ارمنستان در شرق ترکیه سرچشمه گرفته و با گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس می‌ریزند.

رود دجله و فرات از ترکیه سر چشمه می‌گیرند، رود فرات از کوهستان‌های شرق آناتولی در کشور ترکیه سرچشمه گرفته و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج فارس روان است. این رود در مغرب کشور عراق و متشکل است از دو شعبه قره سو و مرادچای، که سرچشمه آن‌ها نزدیک رود ارس در شرق آناتولی ترکیه است. موقعی که دو شعبه قره سو و مرادچای به هم می‌رسند، فرات به دجله نزدیک می‌شود، ولی مجدداً دجله متوجه جنوب شرقی شده و فرات به سمت مغرب مایل می‌شود و سپس در نزدیکی خلیج فارس به رود دجله می‌پیوندد. رود دجله از دامنه جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده به فرات می‌رسد و سرانجام هر دو به کارون می‌پیوندد که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج فارس سرازیر می‌شوند.

 در سال ۱۹۳۶ فکر اجرای طرحی به نام پروژه آناتولی جنوب شرقی که به زبان ترکی استانبولی، Guneydogu Anadolu Projesi و به صورت خلاصه GAP (گاپ) خوانده می‌شود شکل گرفت، و از ۱۹۸۰ جدی تر شد. گاپ طرحی عمرانی است که بر پایه آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برق آبی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد. دولت ترکیه اعلام کرده است که در چارچوب این طرح، نه تنها برق و آب برای توسعهٔ کشاورزی تأمین شده و سیلاب‌ها کنترل خواهند شد، بلکه امکانات بسیاری مانند جاده، راه آهن، فرودگاه، جاذبه گردشگری، کارخانه، بیمارستان، مدرسه و امکانات نوین برای مردم این کشور فراهم می‌شود و از مهاجرت مردم نیز جلوگیری خواهد شد.

دولت ترکیه، برای اجرای کامل این طرح سی سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار پول در نظر گرفته‌است. در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و سرجمع ۱۹ نیروگاه برق آبی ساخته خواهد شد. پس از تکمیل، این طرح قرار است ۷/۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و سالانه ۵۵ میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید کند. نخستین سازه بزرگ که در این طرح ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. سد آتاتورک از لحاظ حجم کار ساختمانی پنجمین سد بزرگ جهان و از لحاظ تولید برق آبی نیز در دنیا سوم می‌باشد. سد آتاتورک بزرگترین سد اروپا و ترکیه است.

ترکیه با احداث سد ایلیسو بر روی رود دجله از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند و تبعات زیست‌محیطی و تنش آفرینی بین کشورهای ترکیه عراق و ایران ایجاد خواهد کرد.

نگران‌کننده تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک‌کننده هوا بود، رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در اوضاع کنونی هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران ماندر اوضاع کنونی هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران ماند.

با توجه به مرزی بودن این سد در جنوب شرق ترکیه و احداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می‌شود و محیط زیست کشور ایران را نیز به خود وابسته کرده، این موضوع برای ایران از اهمیت بالایی برخوردار است.

دجله مستقیماً از ترکیه وارد عراق می‌شود و عراق را آبیاری می‌کند و سرانجام به تالاب هورالعظیم می‌رسد. اگر سد ایلیسو بر روی دجله ساخته شود، این کار از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند که در نتیجه باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع تالاب هورالعظیم و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران بود. اگر سد ایلیسو ترکیه (ظرفیت ۳ برابر سد کرخه) ساخته شود کل کشور درگیر ریزگرد خواهد شد. سدسازی در ترکیه مدت‌هاست به یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی در منطقه تبدیل شده است.

 ساخت سد در ترکیه ازجمله سد ایلیسو باعث جلوگیری از حقابه دجله و فرات به عراق و سوریه می‌شود که پیامد آن خشک‌شدن تالاب‌ها و شکل‌گیری کانون‌های جدید ریزگردی است که ایران را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد؛ همچنان که ساخت سد آتاتورک در ترکیه باعث خشک‌شدن تالاب هورالعظیم (بخش واقع‌شده در عراق) شد و اکنون ریزگردهای ناشی از آن شهروندان ایرانی را تهدید می‌کند.

معاهدات بین المللی در این باره چه می گویند؟

بر اساس معاهدات بین المللی هیچ کشوری نمی تواند به تنهایی از آب رودخانه هایی که حوضه مشترک دارند استفاده کند و آنرا در انحصار خود بگیرد. معاهدات مختلفی در این زمینه از جمله معاهده سال ۱۷۹۶ لاهه، معاهده ۱۸۰۴ پاریس، معاهده ۱۸۱۵ وین، معاهده ۱۹۱۲ بارسلون، کنفرانس ۱۹۱۱ مادرید وجود دارد که همگی بر عدم ایجاد هرگونه تغییر در مجرای رود بین المللی تاکید دارد. توافق ۱۹۲۳ ژنو بر ضرورت مشورت هنگام ایجاد تاسیسات در مجرای رود و ضرورت گفتگو در صورت وارد شدن زیان به کشور دیگر تاکید دارد.

در سال ۱۹۶۶ و در نشست هلسینکی هر گونه برداشت بین المللی از آبهای بین المللی از سوی یک کشور در صورتی که توافق میان کشورهای حوضه آبی نباشد را منع شد اما کمیته حقوقی وابسته به سازمان ملل در سال ۱۹۷۳ استفاده کشورهای اطراف رود از آب رود بر حسب نیاز به طوری که به دیگر کشورهایی که حوضه آبی مشترک دارند لطمه ای نزند را مجاز دانست. در نشست سال ۱۹۹۷ توافق استفاده آبراههای بین المللی به تصویب ۱۰۴ کشور در مجمع عمومی سازمان ملل در این سال رسید که سه کشور ترکیه، چین و بروندی با آن مخالفت و ۲۶ کشور رای ممتنع دادند. ماده ۵ این عهدنامه، کشورهایی را که از جریان های آب شیرین رو زمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می کند. ماده ۷ هم دولت ها را به خودداری از وارد ساختن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می کنند، ملزم می سازد.

نگرانی عراقی ها

ترکیه پیشتر بنا به درخواست عراق تاریخ آبگیری این سد را از مارس به ژوئن به تعویق انداخته بود. حیدر العبادی،‌ نخست وزیر عراق اخیرا گفته بود، موضوع سد با انتخابات ترکیه در ارتباط است.

در حالی که احداث سد الیسو نگرانی شدید عراقی ها را به دنبال داشته است اما «فاتح ییلدیز» سفیر ترکیه در عراق اخیرا اعلام کرد:« ترکیه برای کمک به عراق به منظور غلبه بر کم آبی، آبگیری سد ایلیسو را که بر روی رود دجله بنا شده، متوقف کرده است اما روز اول ژوئیه آبگیری آن را از سر خواهد گرفت. به زودی آب دجله بر روی مردم عراق باز خواهد شد. زمانی که پرکردن این سد دوباره آغاز شود، آب هنوز هم مطابق توافق دو کشور به داخل عراق جریان خواهد داشت و به طور کلی قطع نخواهد شد. ترکیه پیشتر نیز دریچه‌های این سد را برای مردم عراق باز کرده‌ بود. کشور ما بار دیگر با متوقف کردن دوباره آبگیری سد ایلیسو، برطرف کردن نیازهای عراق را مقدم بر نیازهای خود قرار داد. ترکیه به همکاری با عراق بر اساس اصل همجواری و برادری به منظور رفع بحران کم‌آبی در این کشور، ادامه می‌دهد. هیچ ارتباطی بین موضوع سد ایلیسو و انتخابات ترکیه وجود ندارد. این امر اشتباه است نمی‌توان از موضوع سد برای تبلیغات انتخاباتی استفاده کرد. نمی‌توان منافع خود با عراق را با منافع داخلی‌مان مرتبط سازیم».

دیدگاه کارشناسی

«آسیل مزاحم العیساوی» عضو مرکز حکمیت بین المللی و تجاری ژنو و تحلیلگر عراقی گفت: «دولت عراق این موضوع را در اولویت خود قرار نداده است. ترکیه به دنبال منافع خود است. عدم محاسبه زیانها منجر به اوضاع کنونی شده است. ملت عراق سکوت نخواهند کرد به ویژه که زیانی که به عراق وارد می شود بسیار زیاد است. باید تیم حل بحران تشکیل و گفتگو شود. می توان به راهکارهای دیپلماتیک متوسل شد و یا محصولات ترکیه ای را تحریم کرد. عراقی می توانند بحران را پشت سر بگذارند و به دنبال راهکارهای جدی و سریع باشند. راهکارهای دیپلماتیک باید مورد توجه قرار گیرد و بین المللی کردن موضوع به نفع عراق خواهد بود».

«کفاح محمود» تحلیلگر دیگر عراقی نیز اعلام کرد: «موضوع فقط به عراق مربوط نمی شود و موضوع سدها بسیاری از کشورها را تهدید می کند. بحران سد ترکیه به دوره صدام برمی گردد و صدام تهدید به بمباران سد در صورتی که احداث شود، کرد که ترکیه به دنبال آن احداث سد را متوقف کرد اما ترکیه مدتی است که کار را شروع کرده است. اگر راهکار برای این بحران یافت نشود فاجعه بر عراق رخ خواهد داد و به ویژه بخش کشاورزی به شکل زیادی متاثر خواهد شد. خشک شدن رود دجله و کاهش آب آن به میزان ۵۰ درصد ممکن است که برخی مناطق را به دشت بی آب و علف تبدیل کند. بعید است که دو کشور به اقدام نظامی در این زمینه روی آورند و تفاهم و راهکار دیپلماتیک برقرار خواهد شد».

اما روزنامه رأی الیوم در مطلبی در این باره آورده است:« این دردناک بود که ببینیم برخی از برادران عراقی به دلیل پایین آمدن میزان آب رودخانه دجله به شکل بی سابقه ای از زمان اجرای تصمیم حکومت ترکیه برای پر کردن سد«الیسو» که روی این رود ساخته شده و میزان آب رود را به میزان ۵۰ درصد کاهش داد یعنی از هشت میلیارد متر مکعب در سال به کمتر سه میلیارد متر مکعب در مقایسه با سال گذشته، با پای پیاده از رود دجله عبور کنند.

دولت ترکیه پس از آن که خیالش از بابت منطقه شمال شرق سوریه راحت شد و با «جیمز ماتیس» وزیر دفاع آمریکا بر سر حل بحران میان دو کشور بر سر شهر«منبج» با راه اندازی گشتی های مشترک ترکیه و آمریکا به توافق رسید،  شروع به تمرکز بر شمال عراق و گسیل نیرو به آن جا برای آماده شدن جهت حمله ای کرده است که مسئولان ترک می گویند به پایگاه های پشتی پ.ک.ک جدایی طلب  در «سنجار» و «قندیل» و حتی «مخمور»در جنوب موصل صورت می گیرد. «رجب طیب اردوغان» نیز در یک گفت و گوی تلویزیونی که روز جمعه پخش شد، تهدید به انجام این حمله کرد.

تجاوز به شمال عراق و کاهش میزان آب رود دجله به شیوه دراماتیک دو مساله ای است که دولت و ملت عراق دشوار است آنها را بپذیرند بلکه کاملا برعکس رخ خواهد داد تجاوز به شمال عراق و کاهش میزان آب رود دجله به شیوه دراماتیک دو مساله ای است که دولت و ملت عراق دشوار است آنها را بپذیرند بلکه کاملا برعکس رخ خواهد داد و منجر به دامن زدن به احساسات ضد ترکیه و ضد رئیس جمهور آن می شود.به همین دلیل بهترین کار را اردوغان انجام داد زمانی که دستور داد فرایند پر کردن مخزن سد الیسو با آب متوقف شود امری که منجر به این می‌شود که میزان آب رود دجله مجددا زیاد شود.

نفوذ نیروهای ارتش ترکیه در شمال عراق و به عمق ۳۰ کیلومتر تا کنون البته، به منظور توقف فعالیت های باندهای وابسته به پ.ک.ک بی تردید نقض حاکمیت عراق است و بدون هر گونه پوشش قانونی  دولت مرکزی در بغداد صورت می گیرد. در زمان صدام، معاهده‌ای میان ترکیه و عراق وجود داشت که بر اساس آن به نیروهای ترکیه برای این گونه نفوذ بدون هیچ گونه محدودیتی برای از بین بردن خطر یاد شده برای ترکیه اجازه داده می شد اما این معاهده تا جایی که می دانیم تمدید نشد. از سوی دیگر روابط ترکیه و عراق در زمان پیش از اشغال عراق توسط آمریکا در اوج قوت و قدرتش بود و آن هم بر اساس تلاقی منافع در بستر رویارویی با جنبش های جدایی طلب در دو کشور.

این عقلانیت سیاسی نیست که اردوغان دو دولت سوریه و عراق را در عین حال از دست دهد آن هم در حالی که فقط دو هفته با انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی سرنوشت ساز برای ترکیه و برای شخص خودش و برای حزب «عدالت و توسعه» به ریاستش فاصله دارد. به همین دلیل حداقل کاری که باید بکند این نباید باشد که تصمیم به بازگشت آب رود دجله محدود به ده روز پایانی ماه مبارک رمضان شود بلکه بازگشت آب به رود دجله باید در چارچوب های معقول و در خدمت منافع دو کشور تمدید شود زیرا محرومیت بخش بزرگی از ملت عراق از آب این رودخانه که شاهرگ زندگی میلیون ها کشاورز عراقی به شمار می رود، یک فاجعه انسانی شکل می دهد.جدای از آن که یک فاجعه انسانی سیاسی است که بر روابط دو کشور همسایه در زمان بسیار حساس بازتاب منفی خواهد داشت.

ترکیه این روزها با خطرهای زیادی از چند جهت رو به رو است که نیاز به دوستان دارد به ویژه در کشورهای همجوار سوری و عراقی اش و بارزترین عنوان در این حالت احترام به حاکمیت کشورها و تمامیت ارضی شان و اجتناب از هر گونه اقدام هایی است که ممکن است بر سهمیه آی رودهای دجله و فرات تأثیر منفی بگذارد یا ما چنین باور داریم و این تنها شیوه اجتناب از تنش زایی و گل آلود کردن آب روابط تاریخی حسن همجواری است».

قدر مسلم آن است که این سد تاثیرات مخربی بر میزان آبی که به رودخانه های پایین دست وارد می شود دارد که در وهله نخست بیشترین تاثیر را بر عراق و سوریه و پس از آن بر غرب و جنوب ایران دارد و کانون ریزگردها را در منطقه جنوب عراق  سوریه تقویت خواهد کرد. عدم ورود آب به میزان قبلی به دجله و فرات سبب کم آب شدن این دو رودخانه و نابودی کشاورزی و دامداری در کشورهای سوریه و عراق، کم آب شدن اروند رود، ایجاد طوفانهای گرد و غبار در منطقه و سرایت آن به ایران، مشکلات زیست محیطی، افزایش غلظت نمک در خلیج فارس، نابود آبزیان و اکوسیستم می شود. اقدام ترکیه مغایر با قوانین حقوق بین الملل است و باید آنکارا از خودخواهی در این زمینه دست بردارد و به منافع کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات توجه کنند و اصل همجواری را مورد توجه قرار دهد.

به نظر می رسد که ترکیه به معاهدات و توافقات بین المللی توجهی ندارد و حقوق تاریخی و طبیعی عراق در زمینه رود دجله را به رسمیت نمی شناسد و به اصل حسن همجواری و تبعات سد ایلیسو توجهی ندارد.

اما زیانهایی که سد ایلیسو بر عراق وارد می کند؛

-ترکیه به طور کامل زمام امورآبی عراق را در دست خواهد گرفت و حاکم بلامنازعه منابع آبی عراق خواهد شد.

-سهم آبی عراق به میزان ۵۰ درصد کاهش می یابد.

-تاثیرات مخرب زیست محیطی شامل گرد و غبار، املاح به دنبال خواهد داشت.

-عراق بیش از ۴۰ درصد از اراضی کشاورزی خود را از دست خواهد داد. طبق اعلام یونسکو ۶۹۶ هکتار از اراضی عراق از دست خواهد رفت.

-طبق گزارش یونسکو اهوار عراق در معرض خطر واقعی قرار خواهد گرفت.

-مهاجرت معکوس از روستاها به شهرها تبعات وخیمی بر بافت جمعیتی کشاورزی و روستایی خواهد داشت.

-احداث سد ایلیسو ترکیه یکی از خطرناکترین طرحهای آبی ترکیه بر رود دجله است و کاهش شدید آب دجله فاجعه اقتصادی را برای عراق رقم خواهد زد.

-رود دجله به کما می رود و سرنوشتی جز خشک شدن نخواهد داشت.

مهر