از آخرین بار هم تاکنون ۱۸۰ سال می‌گذرد، یعنی ۲۰ سال آینده، سال سرنوشت‌سازی برای شهروندان تهرانی خواهد بود! با این حال، آخرین تلاش‌ها برای نقشه‌های پهنه گسلی تهران و تعیین حریم و محدوده به جلسه ۲۵ مرداد سال ۹۵ شورای عالی شهرسازی و معماری کشور برمی‌گردد. نتیجه آنکه در ویرایش چهارم،  آئین نامه ۲۸۰۰ (طراحی ساختمان براساس زلزله) بار دیگر مورد توجه قرار گرفت.

براساس این آیین نامه، در طراحی نقشه ساختمان‌ها، حتماً باید گسل‌ها نیز مد نظر قرار گیرد. اما آیا این اتفاق می‌افتد؟! قانون، سازمان نظام مهندسی را مسئول این کار قرار داده است.

دکتر حیدر جهانبخش، عضو هیأت مدیره نظام مهندسی تهران به روزنامه «ایران» می‌گوید که از ابتدای سال ۹۲، در طراحی اسکله ساختمان‌ها، این آیین نامه به جد اجرا شده است. یعنی نقشه‌های اسکلت و سازه تحت کنترل نظام مهندسی است و اگر موردی رعایت نشود، نقشه‌ها حتماً رد می‌شود. حتی نقشه‌هایی که پیش از سال ۹۲ شهرداری، مسئول کنترل بود هم صادر شده،  بار دیگر مورد بازبینی قرار گرفت!

اما سؤال اینجاست اگر سازمان نظام مهندسی بر طراحی نقشه‌های ساختمان، نظارت ۱۰۰ درصدی داشته، آیا همه ساختمان‌های تهران طی یک دهه اخیر، ضد زلزله ساخته شده‌اند؟!

جهانبخش به این سؤال اینطور پاسخ می‌دهد: «طراحی نقشه‌ها، ضد زلزله است، اما اینکه در مرحله اجرا چه اتفاقاتی می‌افتد، به نظام مهندسی مربوط نمی‌شود، در حقیقت این مسئولان شهرداری هستند که باید بگویند، نقشه‌ها به طور کامل اجرا می‌شوند یا نه؟!» او ادامه می‌دهد: «اینکه ما بارها خواسته‌ایم تا مجری از سازمان نظام مهندسی، ناظر اجرای نقشه تأیید شده باشد، به همین علت است، اما متأسفانه شهرداری تاکنون با این درخواست ما موافقت نکرده است.»

بنابراین گزارش در ۱۶سال گذشته، ساختمان‌های ۸ تا ۱۲ طبقه و بلندتری در پهنه گسل شمال تهران ساخته شده است، اما تجربه‌های قبلی در زمین‌لرزه‌های ایران (بم ۱۳۸۲)، ترکیه (ایزمیت ۱۳۷۸)، نشان می‌دهد که هرنوع ساخت ساختمان بلند و توسعه شهر - به ویژه انبوه‌سازی و برج‌سازی - روی گسل‌ها، بدون شک به توسعه مناطق با ریسک بالا در شهری مانند تهران منجر می‌شود.

بنابراین زلزله در ساخت و ساز نزدیک پهنه گسل های تهران می‌تواند به فاجعه‌ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود.

مهندسان شهرساز و کارشناسان معتقدند که باید هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال تهران ممنوع شود، حتی مقاوم‌سازی ساختمان‌ها هم نمی‌تواند جلوی فاجعه را بگیرد! پلاسکو شاید تصویر روشنی از اتفاقات آینده تهران باشد!

در تهران تاکنون، ۱۳ گسل فعال شناسایی شده است از جمله فشم، شمال تهران، جنوب ری، نیاوران، محمودیه، شیان، کوثر و ملاصدرا! از طرفی عمده پهنه‌های گسلی در نیمه شمالی پایتخت- بالای خیابان انقلاب- و اغلب در شمالی‌ترین محله‌ها در مناطق یک، دو، سه، چهار، پنج و ۲۲ قرار دارد. مناطقی که شاید بیشترین حجم بلند مرتبه سازی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

ساخت و ساز روی گسل‌ها ممنوع نیست!

شهردار منطقه ۲۲ تهران با تأیید ساخت و سازهایی که روی گسل‌های تهران انجام شده، می‌گوید: متأسفانه در اغلب گسل‌های تهران، ساخت و ساز صورت گرفته. چراکه بیشتر گسل‌های تهران در دامنه رشته کوه البرز قرار دارد که تقریباً می‌توان گفت روی آنها ساخت و ساز انجام شده است. ازجمله سعادت آباد، بویژه درمنطقه کوی فراز بالای سعادت آباد یا مثلاً در منطقه ۲۲، برج‌های آسمان در جنوب بزرگراه همت، روبه‌روی شهرک شهید باقری در کنار گسل قرار دارد. از طرف دیگر آیین نامه ۲۸۰۰ عنوان می‌کند، اثرات گسل در طراحی‌ها باید مد نظر قرار داده شود. ولی با توجه به اینکه اولاً اجرای آنها به طور واضح مشخص نیست و دوماً ضابطه محاسباتی ندارد، همچون ساختمان‌های دیگر طراحی می‌شود.

علی نوذرپورمی گوید که در حریم قرمز و نارنجی گسل‌ها، یعنی محدوده‌ای که نباید ساخت وساز انجام شود هم ساختمان‌سازی انجام شده که سهم بلندمرتبه‌ها در این میان کمتر بوده است!

شهردار منطقه ۲۲ با بیان اینکه باید چند راهکار مؤثر و جدی در رابطه با ساخت و سازها مد نظر قرار گیرد، می‌گوید: «درابتدا باید گسل‌ها و محدوده آنها بررسی و مشخص شود. سپس طرح ساخت و ساز به ۴ طبقه محدود شده و در طراحی سازه، خاک محل پروژه یک درجه ضعیف‌تر در نظر گرفته شود. با توجه به اینکه برج‌های ساخته شده عمدتاً فونداسیون یکپارچه دارند،  نسبت به سایر ساختمان‌ها که دارای فونداسیون نواری و منفرد هستند، استحکام بیشتری خواهند داشت و صرفاً در صورتی که گسل موجب جابه‌جایی زیاد (لغزش) شود، برج ها دچار مشکلات بیشتری می‌شوند که فاجعه بار خواهد بود. (به نظر می‌رسد این اتفاق در زلزله با بزرگی بیشتر از ۸ ریشتر می‌افتد.)

این مهندس شهرساز درباره اینکه آیا براساس قانون ساخت و ساز روی گسل‌ها ممنوع است و می‌توان از ساخت و ساز روی آنها جلوگیری کرد، می‌گوید: «خیر، براساس آیین‌نامه ۲۸۰۰ (آیین نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله)، در حد توصیه و نه اجبار و قانون نباید روی گسل ساخت. ولی با توجه به ارزش زمین، این موضوع درحد توصیه مانده و ضمن اینکه برای تملک اراضی روی گسل، هیچ سازمانی نیز متولی نیست. درحالی که در طراحی ساختمان، فقط گسل مدنظر قرار می‌گیرد.»

«با این توصیف نمی‌توان انتظار داشت که ضوابط سختگیرانه‌ای برای ساخت و ساز در تهران وجود داشته باشد.» نوذر پور با ابراز تاسف از اینکه ضوابط کارآمدی وجود ندارد، توضیح می‌دهد: ضوابط صرفاً در حد آیین‌نامه۲۸۰۰ (آیین نامه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله ) است که هرگونه طراحی را با در نظر گرفتن گسل در محاسبات عنوان کرده ولی رابطه و ضابطه محاسباتی برای این موضوع ارائه نکرده است. به گفته وی، هم اکنون در ساختمان‌های جدید فقط در زمینه طراحی، نظارت ویژه انجام می‌شود.

نوذرپور درباره وضعیت منطقه ۲۲ هم اینطور می‌گوید: در منطقه ۲۲ باتوجه به طرح تفصیلی، ساخت و سازهایی روی گسل یا نزدیک گسل انجام شده است. در طراحی ساختمان‌ها نیز، در منطقه با خطرپذیری خیلی زیاد و ساختمان‌های بلند با شکل‌پذیری زیاد به صورت ویژه و با فونداسیون‌های یکپارچه (ساختمان‌های بلند مرتبه) مد نظر است. او، اما درباره اینکه اگر در آینده،  زلزله‌ای در تهران رخ بدهد، چه مخاطراتی در انتظار شهروندان تهرانی است، می‌گوید: رفتار زلزله غیرقابل پیش‌بینی است، ولی اگر بخواهم درباره همین منطقه ۲۲ توضیح بدهم، باید بگویم با توجه به استفاده از آیین‌نامه‌های به روز در طراحی و استفاده از مباحث مقررات ملی ساختمان، مشکلات کمتری خواهیم داشت.

نوذرپور درباره ساخت و سازها روی گسل‌های فرعی هم می‌گوید: با توجه به اینکه در تهران از خطر‌پذیری خیلی زیاد استفاده شده و ساختمان‌های بلند با شکل‌پذیری ویژه هستند، پس استحکام دارند. ضمن اینکه ساختمان‌ها برای زلزله با دوره بازگشت ۵۰ ساله طراحی می‌شوند، یعنی ساختمان‌ها در برابر ۹۸درصد زلزله‌ها، ۵۰ سال مقاومت می‌کنند و بیش از آن مهندسی نیست.

با این همه نوذرپور راه حلی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌های بلند مرتبه می‌دهد: «مقاوم‌سازی با استفاده از تکنیک و تکنولوژی روز از جمله استفاده از میراگر در فونداسیون، استفاده از میراگر و وسیکوز در مهاربندها و استفاده از میراگرهای جرمی در طبقات بالا و بام می‌تواند به مقاوم‌سازی ساختمان‌های کمک کند. ضمن اینکه باید اطراف ساختمان‌های پرخطر را خلوت نگه داشت و ساخت و سازهای دیگری انجام نداد.»

سخنگوی شورای شهر و عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران به «ایران» می‌گوید: «در بحث ساخت و ساز و گسل‌های تهران، در دو مقیاس باید صحبت کرد. یک مقیاس، مقیاس شهرسازی است. به این معنا که در پهنه و حریم گسل‌ها، کدام ضوابط شهرسازی حاکم باشد؛ چه کاربری‌هایی می‌تواند در پهنه‌های گسلی استقرار پیدا کند و چه کاربری‌هایی نمی‌تواند. مقیاس دیگر، مقیاس ساخت بناست که در این مقیاس، در رابطه با ضوابط و مقررات اجرای ساختمان و سازه آن صحبت می‌کنیم.طرح جامع تهران مصوب ۸۶، ذیل راهبرد ایمن‌سازی در برابر سوانح طبیعی همچون زلزله، به تسریع در شناسایی مشخصات مکانی و ساز و کارهای رفتاری گسلی اصلی و فرعی شهر تهران و اجرای مقررات ملی ساختمان به منظور ایمن‌سازی و اعمال ضوابط طراحی و اجرای مربوط به حریم گسل‌های اصلی و فرعی در همه ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی و دیگر شریان‌های حیاتی تهران اشاره می‌کند. در سال قبل، بعد از ۱۰ سال از ابلاغ طرح جامع، نقشه گسل‌های تهران تدقیق شد و در شورایعالی شهرسازی و معماری ایران به تصویب رسید. انتظار این است که شهرداری تهران، بر اساس نقشه تدقیق شده گسل‌های تهران، در رابطه با طرح تفصیلی و ضوابط مربوطه، توجه کافی نشان دهد. شورای پنجم هم در این رابطه حساسیت لازم را دارد و موضوع را در کمیسیون‌های مربوطه دنبال می‌کند.با توجه به اینکه ساختمان‌های بلندمرتبه از آسیب پذیرترین نقاط در رابطه با زلزله هستند و بررسی‌ها نشان می‌دهد درحریم گسل‌های تهران، ساختمان‌های بلندمرتبه ساخته شده، ما در شورای پنجم مصوبه‌ای در رابطه با الزام شهرداری تهران به ارائه لایحه ایمن‌سازی ساختمان‌های ناایمن بلندمرتبه داشتیم.»