اهمیت تعیین حریم گسل های شهر تهران در چند محور اساسی ذیل است که آن را از بقیه کارهای مهندسی و علمی متمایز ساخته است:

۱- حرائم گسل های شهر تهران که بیش از ۱۰ سال پیش با تلاش سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تهیه و تدوین شده بود، پس از هماهنگی های بعمل آمده با محوریت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و کارگروه ملی زلزله و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران، شورای اسلامی شهر تهران، سازمان زمین شناسی، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، کمیته دائمی آئین نامه ۲۸۰۰ مورد وفاق جمعی قرار گرفت.

نقشه های تهیه شده به تائید کلیه اعضا رسید و به شورای عالی معماری و شهرسازی ارسال گردید. در جلسات فنی و اصلی این شورا، نقشه حریم گسل ها و الزامات اجرائی آن به تائید رسید و به مراجع ذیربط ارسال شد.

کار تعیین حریم گسل های شهر تهران، تجربه موفق هم افزائی و همگرائی بین نهادهای مختلف تحقیقاتی و علمی و اجرائی و مدیریتی کشور بود که می تواند الگوئی مناسب برای کلان شهرهایی نظیر تبریز، کرج، مشهد و نیز شهر کرمان گردد که بر اساس مصوبات شورایعالی معماری و شهرسازی موظف شده اند با محوریت وزارت راه و شهرسازی کار تهیه حریم گسل ها را به سرانجام رسانند.

۲- حرائم تعیین شده برای گسل های شناخته شده شهر تهران، مسلما کاری است ادامه دار و تدقیق پذیر که با افزون شدن دانش و اطلاعات ما در مورد گسل های شهر تهران، بر دقت آن افزوده خواهد شد. لزوم کار مستمر بر روی گسل های شهر تهران، لزوم مطالعات دقیق تر و اندازه گیری های مستمر آتی کاری است که در پیشنهادات جمعی که حریم گسل های شهر تهران را تصویب و به شورایعالی معماری و شهرسازی ارسال کردند نیز مورد تاکید قرار گرفته و انجام آن به سازمان زمین شناسی سپرده شده است که یکی از وظایف حاکمیتی آن سازمان نیز است.

۳- در حریم گسل های اصلی، مصوب گردید که ساختمان های بسیار مهم مانند بیمارستان ها احداث نشود. ساختمان با تعداد طبقات بالاتر از ۱۲ ساخته نشود. واضح است که بیمارستان های واقع در حریم گسل ها برای مقاوم سازی و بازبینی های لرزه ای در اولویت وزارت بهداشت باید قرار گیرند.

مکاتبات برای اجرائی کردن این ضرورت توسط مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با وزارت بهداشت انجام شده و پیگیری می شود. مسئولان وزارت بهداشت باید بدرستی ضرورت این امر را متوجه شده و وظیفه خطیر بیمارستان ها در مواقع رخداد زلزله را خیلی جدی بگیرند.

تراکم کاری، مشغله های متعدد، مشکلات جاری بیمارستان ها و ...، مسلما ذهن مسئولان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را درگیر کارهای مختلف کرده و با توجه به تخصص اصلی مسئولان این وزارتخانه، ممکن است امر زلزله تهران و مقاوم سازی بیمارستان ها مغفول بماند، بطور جد باید بیمارستان های واقع در حرائم گسل ها بر اساس کیفیت ساخت، قدمت آنها و وضعیت آسیب پذیری آنها اولویت بندی گردیده و اقدامات جدی برای ارتقاء کیفیت ساختمان بیمارستان ها صورت پذیرد.

۴- از ساختمان های بسیار مهم دیگر، مدارس واقع در حریم گسل ها هستند. متاسفانه مدارسی در شهر تهران وجود دارند که کیفیت پائینی از نظر مقاومت در برابر زلزله دارند. سازمان توسعه و نوسازی مدارس وزارت آموزش و پرورش باید در این زمینه اقدام جدی را دنبال کند. در چندین سال گذشته، بودجه های خوبی برای بهسازی و مقاوم سازی ساختمان مدارس در اختیار این سازمان قرار گرفته است. با توجه به محدودیت های مالی موجود، لازم است ساختمان مدارس براساس آسیب پذیری سازه ای، جمعیت دانش آموزی، دوره آموزشی، جنسیت اولویت بندی شده و در این خصوص اهمیت دو چندانی به ساختمان های واقع در حرائم گسل ها داده شود. این مسئولیت مستقیما متوجه وزارت آموزش و پرورش است.

۵- ساختمان های خطرزا مانند پمپ بنزین ها، مخازن گازهای خطرزا مانند گاز کلر، انبارهای نگهداری سموم و مواد شیمیائی سمی و خطرآفرین واقع در حریم گسل های شهر تهران باید بدقت شناسائی و اقدامات و تمهیدات مدیریتی برای جابجائی آنها آغاز شود.

در این زمینه متاسفانه کار رها شده و اقدامی خاص صورت نگرفته است. از طرف کار گروه ملی زلزله در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی پیگیری های لازم دنبال می شود و ما خود را موظف به اطلاع رسانی عمومی کرده ایم تا فرهنگ توجه جدی به زلزله در کشور نهادینه گردد.

۶- شریان های حیاتی نظیر لوله های گاز، نفت، بنزین، آب، مخابرات، برق و ... در نقاط تقاطعی با حریم گسل های شهر تهران باید مورد بازبینی قرار گرفته و اقدامات لازم برای افزایش مقاومت آنها در برابر گسیختگی انجام شود. اطلاعات ما نشان می دهد که در این زمینه نیز اقدامی شروع نشده است. برخورد بوروکراتیک و کند و توام با سهل شمردن مسئله در برخی از نهادها انجام کارهای ضروری را متاسفانه منتفی و یا با تاخیرهای جدی همراه کرده است. تغییر مداوم و مستمر مسئولین و مدیران سازمان ها و شرکت ها و به تبع آنها به فراموشی سپردن و بی توجهی به کارهای دنبال شده مدیران قبلی هم مزید بر علت می شود.

۷- برای ساختمان های مسکونی واقع در حریم گسل ها مقرر گردیده تا ضوابط خاص ساخت و ساز تدوین گردد. این ساختمان ها که از نظر تعداد، بیشترین تعداد المان های واقع در حرائم گسل های شهر تهران را تشکیل می دهند، این کار توسط کمیته های تخصصی آئین نامه ۲۸۰۰ در دست اقدام می باشد.

۸- علاوه بر تهران ضرورت دارد شهرهای تبریز، مشهد، کرج، کرمان نیز کار تعیین حریم گسل ها را به انجام برسانند که متاسفانه در این زمینه نیز هنوز کاری توسط این شهرها شروع نشده است.

۹- در شهر تهران، ۱۶ پهنه گسل های اصلی شناسائی شده است که عمده ترین آن پهنه گسل شمال تهران است. دریک کار آماری که توسط مولف این نوشتار تنها در قطعه شمال شرقی پهنه گسل شمال تهران انجام گرفت، مشخص شد که دقیقا بر روی زون گسل تهران حدود ۴۰۰۰ ساختمان که عمدتا هم ساختمان های مرتفع می باشند طی سالیان گذشته تا حال حاضر ساخته شده است.

مساحت پهنه حریم گسل های اصلی در شهر تهران مساحتی معادل ۵۵ کیلومتر مربع را در بر می گیرد. حدود ۲۰ کیلومترمربع از مساحت شهر تهران که حدود ۷۳۰ کیلومتر مربع می باشد، در پهنه گسل های متوسط (شامل ۱۵ پهنه) و حدود ۴۰ پهنه گسل های کوچک در شهر تهران مساحتی در حدود ۴.۵ کیلومترمربع را دارند.

نظر به نکات فوق الذکر، لازم است همه ما از بالاترین مقامات عالیه کشور تا مهندسین و کارشناسان و عموم مردم به امر زلزله و بویژه زلزله در مراکز جمعیتی متراکم و علی الخصوص زلزله در شهر تهران بسیار جدی تر و مسئولانه تر نگاه کنیم. حالت رخداد پریودیک و دیر به دیر رخداد زلزله های سترگ، معمولا ذهن های غیر درگیر با موضوع تخصصی زلزله را مشمول فراموشی می کند که نباید این چنین گردد، فراموش نکنیم زلزله های طبس، رودبار، زرند، ورزقان، بم و ...را.

نمایندگان مجلس در تدوین برنامه ششم باید موضوع مخاطرات طبیعی و بویژه زلزله و تخصیص بودجه در این زمینه را فراموش نکنند، آیندگان مسلما از ما سوال خواهند کرد که برای توسعه پایدار و ارتقاء ایمنی شهرها در برابر زلزله چه کرده ایم. ما متخصصان و مهندسان، جدیت مسئولان در پرداختن به کاهش ریسک زلزله را نه در شعار و حرف که با مقادیر عددی اندازه گیری می کنیم، سوال اینست که چقدر بودجه با هدف کاهش ریسک زلزله، فرونشست زمین و ... تخصیص داده ایم. طرح های پیشنهادی ما هم در سازمان ها مرتبط با مهارت های خاصی مشمول گذر زمان گشته و متاسفانه اقدامی جدی در این زمینه صورت نمی گیرد.

یادآوری این نکته ضرورت دارد که همه ما مسئول ساختن کشور و تحویل آن به کودکان و جوانانمان هستیم، خوب است که در خلوت خود فکر کنیم چه محیطی را (اعم از آلودگی هوا، ریزگردها، بحران آب، فرونشست زمین، زلزله و ...) به کودکانمان به میراث خواهیم سپرد.

علی بیت‌اللهی*رئیس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی